Thời gian qua, báo chí đã tích cực góp phần tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; đấu tranh, phản bác quan điểm, luận điệu sai trái của các thế lực thù địch, cơ hội chính trị; thực hiện ngày càng hiệu quả chức năng giám sát và phản biện xã hội, tích cực tham gia đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực... Tuy nhiên, trong bối cảnh mới, quản lý báo chí gặp không ít vấn đề phức tạp được đặt ra, yêu cầu các nhà quản lý phải hiểu thấu đáo để có cách giải quyết phù hợp và hiệu quả.

Báo chí đã tích cực góp phần tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; đấu tranh, phản bác quan điểm

Bối cảnh mới tác động đến quản lý báo chí

Sau gần 35 năm Đổi mới, sức mạnh tổng hợp, vị thế quốc tế của Việt Nam ở khu vực và thế giới đã được nâng lên, tạo điều kiện thuận lợi cho việc đẩy mạnh hội nhập quốc tế trong giai đoạn tới. Tình hình an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội trong nước cơ bản được giữ vững và ổn định; hệ thống chính trị tiếp tục được củng cố; nhà nước pháp quyền tiếp tục được xây dựng và hoàn thiện.

Báo chí là một hoạt động đặc biệt mang tính chính trị - xã hội, đi đầu trên mặt trận tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước. Với mục tiêu giữ vững ổn định chính trị, củng cố sự thống nhất ý chí trong Đảng, báo chí là diễn đàn dân chủ của nhân dân, có trách nhiệm nâng cao nhận thức, định hướng tư tưởng, tăng cường sự đồng thuận của xã hội.

Trong giai đoạn phát triển mới của đất nước, báo chí nước ta đã và đang đứng trước nhiều thời cơ, thuận lợi và cả những khó khăn, thách thức không nhỏ. Vì vậy, việc nhận thức đúng về những thuận lợi, cùng như những khó khăn, thách thức trong công tác quản lý báo chí hiện nay sẽ góp phần giúp báo chí phát triển đúng quy luật, hoàn thành trách nhiệm, sứ mệnh đối với đất nước, nhân dân.

1. Báo chí chưa phát huy được vai trò trong ngăn chặn, đẩy lùi suy thoái về tư tưởng chính trị

Báo chí cách mạng 95 năm qua đã góp phần tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; đấu tranh, phản bác quan điểm, luận điệu sai trái của các thế lực thù địch, cơ hội chính trị; thực hiện ngày càng hiệu quả chức năng giám sát và phản biện xã hội, tích cực tham gia đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.

Tuy nhiên, những năm gần đây, việc phát huy vai trò báo chí trong ngăn chặn, đẩy lùi suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong nội bộ chưa đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới và còn nhiều bất cập, hạn chế. Công tác chỉ đạo, định hướng và cung cấp thông tin cho báo chí chưa chủ động và kịp thời, hiệu lực, hiệu quả chưa cao. Những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" có dấu hiệu gia tăng trong đội ngũ những người làm báo.

Vai trò của Hội Nhà báo Việt Nam, Hội Xuất bản Việt Nam trong việc bồi dưỡng đạo đức, chuyên môn, nghiệp vụ cho hội viên chưa phát huy đúng mức. Công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý, phóng viên, biên tập viên các cơ quan báo chí chưa đáp ứng được yêu cầu của tình hình mới.

2. Công tác quản lý nhà nước về báo chí còn nhiều hạn chế

Trước sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin, xu hướng hội tụ về công nghệ giữa viễn thông, truyền thông và internet diễn ra mạnh mẽ, do đó nhiều quy định của Luật Báo chí hiện hành đã không còn phù hợp, tạo nên những vướng mắc trong công tác quản lý nhà nước về báo chí.

Mối quan hệ giữa cơ quan chủ quản và cơ quan báo chí chưa được quy định một cách rõ ràng; nhiều trường hợp cơ quan chủ quản buông lỏng vai trò, trách nhiệm của mình làm cho tờ báo xa rời tôn chỉ, mục đích, không hoàn thành nhiệm vụ của mình, việc chấn chỉnh, xử lý những sai phạm của cơ quan báo chí đôi khi còn thiếu kiên quyết, nể nang.

Việc bổ nhiệm người đứng đầu cơ quan báo chí, trong một số trường hợp, còn thiếu chặt chẽ; việc thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở chưa được một số cơ quan chủ quản coi trọng nên dẫn đến việc một số cá nhân ở cơ quan báo chí phản ứng, thậm chí có khiếu nại, tố cáo đối với cơ quan chủ quản. Đặc biệt, có trường hợp người đứng đầu cơ quan báo chí mất uy tín lãnh đạo trầm trọng, nhưng cơ quan chủ quản vẫn không có phương án thay thế, nên để nội bộ cơ quan báo chí mất đoàn kết kéo dài.

Một số cơ quan chủ quản chưa quan tâm đúng mức tới công tác đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao nhận thức chính trị cho phóng viên, biên tập viên của cơ quan báo chí thuộc quyền. Công tác chỉ đạo, quản lý thông tin đôi lúc còn chưa chủ động, chạy theo sự vụ.

Trong năm 2019, các cơ quan quản lý nhà nước đã tiến hành thanh, kiểm tra, xử phạt vi phạm hành chính 29 cơ quan báo chí với tổng số tiền là 675,1 triệu đồng, trong đó có 6 trường hợp lĩnh vực phát thanh, truyền hình và thông tin điện tử, 23 trường hợp báo, tạp chí in, điện tử. Các hành vi bị xử phạt chủ yếu là hành vi thông tin sai sự thật gây hậu quả nghiêm trọng. Cơ quan quản lý nhà nước cũng đã ban hành các quyết định thu hồi Thẻ nhà báo đối với 3 trường hợp do có sai phạm và bị xử lý kỷ luật (Cục Báo chí - Bộ Thông tin và Truyền thông, 2019).

3. Cách mạng Công nghiệp lần thứ Tư và kỷ nguyên truyền thông số

Cuộc Cách mạng này đã mở ra nhiều cơ hội và cũng đặt ra nhiều thách thức đối với mỗi quốc gia, tổ chức và cá nhân; đồng thời, đã và đang tác động ngày càng mạnh mẽ đến tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội của đất nước. Mức độ chủ động tham gia cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ Tư của nước ta còn thấp. Thể chế, chính sách còn nhiều hạn chế và bất cập. Cơ cấu và chất lượng nguồn nhân lực chưa đáp ứng được yêu cầu. Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo chưa thực sự là động lực phát triển kinh tế - xã hội; hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia mới được hình thành, chưa đồng bộ và hiệu quả.

Quá trình chuyển đổi số quốc gia còn chậm, thiếu chủ động do hạ tầng phục vụ quá trình chuyển đổi số còn nhiều hạn chế; nhiều doanh nghiệp còn bị động, năng lực tiếp cận, ứng dụng, phát triển công nghệ hiện đại còn thấp. Kinh tế số có quy mô còn nhỏ. Việc đấu tranh với tội phạm, bảo đảm an ninh mạng còn nhiều thách thức[1].

Trong Cách mạng Công nghiệp lần thứ Tư và kỷ nguyên truyền thông số, phương thức đọc của con người có nhiều thay đổi, ngày càng hướng tới phục vụ nhu cầu của cá nhân, đọc để hưởng thụ và giải trí, thư giãn. Độc giả đã không còn bị động tiếp nhận thông tin, tri thức như trước đây nữa, ngược lại, họ đã trở thành nhân tố đóng vai trò trung tâm, hoàn toàn chủ động trong việc lựa chọn phương thức tiếp nhận thông tin, tri thức. Do đó, tác giả và tòa soạn đã mất đi vai trò trung tâm như trong thời đại của in ấn, phát hành báo chí truyền thống. Trong bối cảnh đó, tòa soạn phải lấy việc đáp ứng nhu cầu của độc giả làm mục tiêu cho sự tồn tại và phát triển, cũng như tiêu chí đánh giá sự thành công của mình.

4. Sự tác động tiêu cực của cơ chế thị trường

Đây được coi là một nguyên nhân chính dẫn đến sự suy giảm đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ nhà báo. Nền kinh tế thị trường có hai mặt: tích cực và tiêu cực, vì vậy sự tác động của nó đến đạo đức của người làm báo cũng theo hai hướng, tác động tích cực và tác động tiêu cực. Phát triển kinh tế thị trường đồng nghĩa với việc chúng ta phải tôn trọng các quy luật của thị trường, không chỉ trong hoạt động kinh doanh mà cả trong các hoạt động về văn hóa, xã hội. Đi cùng với sự thay đổi về kinh tế, vật chất là sự thay đổi các giá trị tinh thần, các chuẩn mực đạo đức; chủ nghĩa cá nhân, thực dụng có điều kiện để phát triển và được đề cao. Một số cơ sở kinh tế vì muốn che đậy những việc làm bất chính đã tập hợp xung quanh mình các "chiến hữu” là nhà báo, lợi dụng họ bảo vệ mình trước công luận. Không ít doanh nghiệp đã luồn lách, hoạt động sai trái.

Một số nhà báo đã lợi dụng tình trạng này để đe dọa, tống tiền các doanh nghiệp đó. Có lúc, có nơi từng nhóm nhà báo đến “thăm”, đến gợi ý các cơ sở, doanh nghiệp sai phạm. Họ tự mình ra giá, đòi tiền... bằng việc liên kết lại để gây áp lực đe dọa hoặc “đánh hội đồng” cơ sở. Những bài viết của bộ phận nhà báo này đã tung hoả mù vào cuộc sống, làm cho người đọc dễ nhầm lẫn đúng sai.

Một số nhà báo khác lại biến cơ quan báo chí thành tổ chức kinh doanh đơn thuần trong lĩnh vực văn hoá, họ cho ra lò những bài viết có nội dung thấp kém, thậm chí là độc hại, như: khai thác những chuyện giật gân, moi móc đời tư, đưa những hình ảnh thiếu thẩm mỹ, lành mạnh, đi vào những chi tiết, đề tài bạo lực, tình dục... nhằm câu khách, kích thích trí tò mò của công chúng có thị hiếu tầm thường. Phương châm của họ là “bán chạy sản phẩm bằng bất kỳ cách nào”.

Một số khác tự nguyện “bán đứng” măng sét cho tư nhân, thậm chí cho người nước ngoài để họ mặc sức thao túng tờ báo[2].

5. Yêu cầu của Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025

Ngày 03/4/2019, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã ký ban hành Quyết định số 362/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025. Đây là chủ trương của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam, là văn bản pháp lý có tính nền tảng cho việc đổi mới mô hình và tổ chức, quản lý nền báo chí nhằm phát triển xã hội thông tin, cũng là yêu cầu cấp bách của thực tiễn báo chí trước sự thay đổi và phát triển mạnh mẽ của Cách mạng Công nghệ ở Việt Nam hiện nay.

Mục tiêu Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025 là sắp xếp hệ thống báo chí gắn với đổi mới mô hình tổ chức, nâng cao hiệu quả lãnh đạo, quản lý báo chí để phát triển hệ thống báo in, báo hình, báo nói, báo điện tử. Xây dựng một số cơ quan báo chí chủ lực, đa phương tiện làm nòng cốt, có vai trò định hướng dư luận xã hội, thông tin đối ngoại. Sắp xếp hệ thống báo chí, khắc phục tình trạng chồng chéo, đầu tư dàn trải, buông lỏng quản lý, hoạt động xa rời tôn chỉ, mục đích; gắn với việc xác định rõ trách nhiệm lãnh đạo, quản lý báo chí của các cấp ủy Đảng, chính quyền, nhất là của người đứng đầu cơ quan chủ quản và cơ quan báo chí. Xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý, phóng viên, biên tập viên có đủ phẩm chất, năng lực đáp ứng yêu cầu phát triển báo chí trong tình hình mới.

Quy hoạch phân khúc theo 4 nhóm cơ quan chủ quản then chốt được xác định cụ thể, bao gồm: Báo chí Trung ương; Báo chí của các bộ, ngành; Báo chí địa phương; Báo chí của các tổ chức xã hội – nghề nghiệp, tổ chức tôn giáo, doanh nghiệp nhà nước.

Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc xác định rõ chiến lược phát triển sản phẩm báo chí tích hợp (báo in - báo mạng điện tử; tạp chí in - tạp chí điện tử; phát thanh - truyền hình) ở các cơ quan báo chí trung ương và địa phương, tạo cơ chế và đầu tư nguồn lực cho việc phát triển báo chí truyền thông đa phương tiện, tạo cơ sở cho phát triển báo chí - truyền thông đa nền tảng ở Việt Nam.

Những yêu cầu này đã tác động không nhỏ đến quản lý báo chí ở nước ta hiện nay.

Những giải pháp cần thực hiện trong thời gian tới

Trước sự tác động của bối cảnh mới, quản lý báo chí cần xác định đúng phương hướng và chú trọng thực hiện đồng bộ, quyết liệt những nhiệm vụ và giải pháp sau đây:

Thứ nhất, về quản lý nhà nước về báo chí:

- Tiếp tục tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước, sự phối hợp đồng bộ, chặt chẽ của cả hệ thống chính trị, sự đồng thuận trong nhân dân để phát huy vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng, chống suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong nội bộ. Ban Tuyên giáo Trung ương là cơ quan trực tiếp chỉ đạo, định hướng thông tin, tuyên truyền; Bộ Thông tin và Truyền thông chịu trách nhiệm quản lý nhà nước về báo chí. Hội Nhà báo Việt Nam, Hội Xuất bản Việt Nam phát huy vai trò của trong việc nâng cao trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, đạo đức nghề nghiệp của những người làm báo.

- Tiếp tục thực hiện Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025, sắp xếp hệ thống báo chí hợp lý, tránh trùng lặp, lãng phí và phù hợp với thực tế phát triển của đất nước hiện nay. Rà soát, chấn chỉnh tình trạng cơ quan báo chí xa rời tôn chỉ, mục đích, không chấp hành nghiêm các quy định của pháp luật về báo chí.

- Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về báo chí để có hành lang pháp lý sát thực tế, tạo điều kiện cho báo chí phát triển và tăng cường hơn nữa công tác quản lý nhà nước về báo chí.

- Nhà nước cần đầu tư có trọng điểm nhằm phát triển cơ sở vật chất hạ tầng cho các cơ quan báo chí thuộc hệ thống chính trị, quy định rõ yêu cầu về nội dung cho các dòng sản phẩm báo chí. Nhà nước đầu tư cho các cơ quan báo chí chủ lực gắn với yêu cầu hiện đại hóa, ứng dụng công nghệ truyền thông tiên tiến và có cơ chế khuyến khích các cơ quan báo chí tiếp cận công nghệ truyền thông tiên tiến; Đầu tư nghiên cứu, phát triển các công cụ, giải pháp kỹ thuật để quản lý tốt báo chí điện tử, thông tin mạng. Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan, các chương trình, đề án, dự án bảo đảm an toàn, an ninh thông tin mạng, tăng diện bao phủ thông tin chính thống, đúng định hướng, đồng thời ngăn chặn, hạn chế tác động của thông tin độc hại, tiêu cực.

- Tăng cường lãnh đạo công tác cán bộ, chỉ đạo, quản lý nội dung, định hướng chính trị của báo, về kinh tế của cơ quan báo chí. Tăng cường và thực hiện nghiêm túc việc quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng; rà soát, kiện toàn, bố trí cán bộ lãnh đạo và đội ngũ phóng viên báo chí, bảo đảm tiêu chuẩn chính trị, nghiệp vụ. Chỉ đạo, kiểm tra các hoạt động kinh doanh dịch vụ, tài trợ của cơ quan báo chí theo đúng quy định của pháp luật.

- Tập trung xử lý căn bản các tồn tại kéo dài, như: “báo hóa” tạp chí, trang thông tin điện tử tổng hợp, mạng xã hội, nhũng nhiễu cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, không tuân thủ tôn chỉ, mục đích, vi phạm đạo đức người làm báo...

Thứ hai, về phía cơ quan chủ quản báo chí:

- Cơ quan chủ quản báo chí chỉ đạo thực hiện nghiêm túc, hiệu quả định hướng thông tin của Ban Tuyên giáo Trung ương; tôn chỉ, mục đích được quy định trong giấy phép hoạt động báo chí; giữ vững kỷ luật thông tin; xử lý nghiêm, kịp thời các sai phạm của cơ quan báo chí và các cá nhân liên quan.

- Thực hiện trao đổi thông tin thường xuyên giữa cơ quan chủ quản báo chí với Ban Tuyên giáo Trung ương nhằm nâng cao hiệu quả chỉ đạo, định hướng thông tin. Tăng cường phối hợp chặt chẽ với Bộ Thông tin và Truyền thông nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về báo chí.

- Xây dựng, hoàn thiện quy chế làm việc giữa cơ quan chủ quản và cơ quan báo chí.

Thứ bahai, về phía các cơ quan báo chí:

- Cần nâng cao bản lĩnh chính trị, ý thức trách nhiệm, năng lực, trình độ quản lý của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý; nâng cao chất lượng đội ngũ phóng viên, biên tập viên cả về chính trị, tư tưởng, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, đạo đức nghề nghiệp.

- Tăng cường công tác xây dựng và nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức đảng, đoàn thể trong các cơ quan báo chí.

- Rà soát, bổ sung, hoàn thiện cơ chế quản lý, quy chế hoạt động, quy trình nghiệp vụ chuyên môn, tăng cường tính công khai, minh bạch, phát huy dân chủ, xác định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của từng vị trí công tác, nhất là trách nhiệm của người đứng đầu.

- Tăng cường chất lượng thông tin, tuyên truyền; chú trọng tính định hướng chính trị - tư tưởng, tính văn hóa, khoa học; cổ vũ thành tựu của công cuộc đổi mới; coi trọng việc phát hiện, biểu dương các nhân tố mới, điển hình tiên tiến; tích cực đấu tranh, góp phần ngăn chặn và từng bước đẩy lùi tham nhũng, lãng phí, tiêu cực và tệ nạn xã hội, nâng cao ý thức trách nhiệm, dũng khí và quyết tâm đấu tranh với sai trái, tiêu cực.

- Cách mạng công nghiệp lần thứ Tư và Kỷ nguyên truyền thông số đòi hỏi phải có một cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin mở. Do đó, cần phải chuẩn bị đầy đủ điều kiện và năng lực để chuyển dần sang in ấn, phát hành báo chí số; nâng cao chất lượng bản thảo qua sự chủ động, tích cực tìm kiếm những đề tài đúng với “hơi thở” của thời đại, đáp ứng kịp thời nhu cầu của độc giả; tăng cường năng lực ứng dụng các thành tựu khoa học, công nghệ; lựa chọn những mảng in ấn, phát hành báo chí đặc thù để xây dựng thương hiệu riêng, độc đáo cho mình.

- Phát triển thị trường báo điện tử và dịch vụ in ấn, phát hành báo chí mới trên cơ sở “kết hợp hài hòa” với thị trường báo in truyền thống./.

Tài liệu tham khảo

1. Ban Chấp hành Trung ương (2017). Kết luận số 23-KL/TW, ngày 22/11/2017 của Ban Bí thư về tăng cường chỉ đạo, quản lý, phát huy vai trò của báo chí trong việc ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong nội bộ

2. Bộ Chính trị (2019). Nghị quyết số 52-NQ/TW, ngày 27/9/2019 về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ Tư

3. Thủ tướng Chính phủ (2019). Quyết định số 362/QĐ-TTg, ngày 03/4/2019 phê duyệt Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025

4. Cục Báo chí - Bộ Thông tin và Truyền thông (2019). Báo cáo hoạt động năm 2019 và kế hoạch năm 2020

6. Đỗ Thị Thu Hằng (2020). Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025 - Từ góc nhìn xã hội thông tin, Tạp chí Thông tin và Truyền thông, số 1, tháng 4/2020

7. Nguyễn Kiểm (2017). Tăng cường quản lý, tạo điều kiện phát triển xuất bản điện tử, truy cập từ http://www.nhandan.com.vn/chinhtri

PGS, TS. NGUYỄN THỊ NGỌC HOA

Học viện Báo chí và Tuyên truyền

(Theo Tạp chí Kinh tế và Dự báo số 17/2020)

[1] Bộ Chính trị (2019). Nghị quyết số 52-NQ/TW, ngày 27/9/2019 về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ Tư

[2] Phỏng vấn sâu nhà báo Hữu Thọ, nguyên Trưởng ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo Trung ương)