ThS. Đỗ Thị Tuấn - Trường THPT Tạ Quang Bửu (TP. Hồ Chí Minh)

ThS. Đào Quý Lương - Trường Đại học Nguyễn Tất Thành

ThS. Nguyễn Đức Dũng - Trường Đại học Nguyễn Tất Thành

Tóm tắt

Quận 8, Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) là địa phương giàu truyền thống văn hóa với các di sản, như: chợ nổi, các đình chùa, lễ hội và phong tục tập quán. Đây là nguồn tài nguyên quý giá để đưa vào khai thác phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt cho ngành kinh tế du lịch. Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu, phương pháp quan sát, phương pháp thực nghiệm sư phạm, phương pháp khảo sát, phương pháp thu thập dữ liệu, phương pháp phỏng vấn để xác định được vai trò, vị trí và ý nghĩa của việc bảo tồn và quảng bá văn hóa truyền thống Quận 8 đối với sự tồn tại của văn hóa dân tộc. Từ đó, đề xuất một số giải pháp đối với việc bảo tồn và quảng bá những giá trị văn hóa truyền thống Quận 8 trong phát triển kinh tế - xã hội tại Quận 8, TP.HCM.

Từ khóa: bảo tồn, quảng bá, văn hóa, truyền thống, Quận 8, Thành phố Hồ Chí Minh

Summary

District 8, Ho Chi Minh City is a locality rich in cultural traditions with heritages such as floating markets, temples, pagodas, festivals and customs. This is a valuable resource to exploit for socio-economic development, especially for the tourism industry. In this study, the authors used document research methods, observation methods, pedagogical experimental methods, survey methods, data collection methods, and interview methods to determine the role, position and significance of preserving and promoting traditional culture in District 8 for the existence of national culture. From there, the study proposes several solutions for preserving and promoting traditional cultural values in District 8 in socio-economic development in District 8, Ho Chi Minh City.

Keywords: preservation, promotion, culture, tradition, District 8, Ho Chi Minh City

GIỚI THIỆU

Quận 8, TP.HCM là địa phương giàu truyền thống văn hóa với các di sản như chợ nổi, các đình chùa, lễ hội và phong tục tập quán. Đây là nguồn tài nguyên quý giá để tích hợp vào nội dung các bài giảng môn Ngữ văn. Mặt khác, theo nhìn nhận của lớp người đương đại, văn hóa địa phương là cốt lõi văn hóa, một thứ “gia phong” sâu rễ bền gốc, hình thành những nét truyền thống quý báu của văn hóa dân tộc, định hình như những khởi nguồn cho những hệ thống giá trị văn hóa, được truyền lại cho đời sau kế thừa, gìn giữ, phát huy. Những giá trị văn hóa truyền thống của Quận 8, TP.HCM là cốt lõi văn hóa Việt, vừa mang những nét riêng, độc đáo nhưng cũng mang hồn của văn hóa Việt Nam. Nhưng theo dòng thời gian cùng với sự phát triển chóng mặt của cuộc sống đô thị những giá trị văn hóa truyền thống này có thể bị “bỏ quên” hoặc chưa phát huy hết tiềm năng vốn có của nó… Vì vậy, việc đánh giá thực trạng của những giá trị văn hóa truyền thống Quận 8 hiện nay, nhằm góp phần bảo tồn và quảng bá những giá trị văn hóa truyền thống Quận 8 là cần thiết.

THỰC TRẠNG NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG QUẬN 8

Hiện nay, UBND Quận 8 đang quản lý 138 cơ sở gắn với di tích, trong đó có 8 di tích trên địa bàn quận được xếp hạng và khoanh vùng bảo vệ gồm 2 di tích cấp Quốc gia và 6 di tích cấp thành phố (Trúc Quỳnh, 2023). Trong những năm qua, công tác bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống cách mạng, văn hóa dân tộc luôn được Quận 8 quan tâm, đa dạng các nội dung về tuyên truyền phổ biến Luật Di sản văn hóa đến tổ chức các buổi sinh hoạt cho cán bộ Mặt trận, Ban Tôn giáo, Ban trị sự các đình, Trụ trì các chùa về những quy định của pháp luật có liên quan đến di tích phổ biến rộng rãi trong quần chúng nhân dân. Trong đó, có thể kể tới những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc tại Quận 8 như:

Lễ hội “Trên bến dưới thuyền” tại Quận 8, TP.HCM là một sự kiện văn hóa tiêu biểu, thường diễn ra vào những ngày từ 14/01 đến 28/01 dương lịch hàng năm, mang đậm bản sắc sông nước miền Nam. Lễ hội không chỉ nhằm tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống mà còn là cơ hội phát triển kinh tế, du lịch cho địa phương. Mở đầu lễ hội bằng nghi thức tâm linh: dâng hương cầu an, cầu mong một năm mới bình an và bội thu. Nếu chợ nổi Cái Răng - Cần Thơ lớn nhất trong 7 chợ nổi miền Tây nức tiếng, được công nhận văn hóa phi vật thể quốc gia chuyên bày bán các loại nông sản, trái cây nổi tiếng của các vùng, bạn sẽ thực sự ngạc nhiên và hạnh phúc khi có cơ hội thưởng thức chợ nổi ở một nơi đô thị sầm uất như Sài Gòn với các thuyền ghe chở cả một trời hoa rực rỡ. Lễ hội là một không gian văn hóa thu nhỏ với triển lãm văn hóa, trưng bày các sản phẩm thủ công mỹ nghệ và không gian tái hiện đời sống sông nước. Tổ chức biểu diễn nghệ thuật với các loại hình như hát bội, đờn ca tài tử, múa lân sư rồng. Gian hàng với những sản phẩm độc đáo, đặc trưng của miền Nam như: món ăn truyền thống, trang phục dân tộc, đồ thủ công mỹ nghệ, các mặt hàng phong thủy, sản phẩm nông sản, đồ chơi và dịch vụ giải trí…

Từ cầu Bà Tàng vào khoảng 300 mét, theo con rạch cùng tên là rạch Bà Tàng, ta thấy một cù lao nhỏ, rộng khoảng 2 héc ta. Trên cù lao có một ngôi đình kiến trúc rộng rãi, uy nghi, cổ kính. Được xây dựng từ thể kỉ XIX, ngôi đình không chỉ là nơi thờ tự trang nghiêm mà còn là điểm hội tụ của văn hóa truyền, thống gắn liền với đời sống tâm linh và các lễ hội đặc sắc của người dân địa phương như lễ Kỳ Yên được tổ chức trong 2 ngày 12-13/2 âm lịch. Năm 1920, Tôn Đức Thắng (nguyên Chủ tịch nước) từ hải ngoại trở về Sài Gòn và bí mật thành lập Công hội đỏ, tổ chức phát triển mạnh trong đội ngũ công nhân nhằm đoàn kết chống tư bản, đế quốc. Lúc này ông Ka Hiêm là hội viên đình Bình Đông nên biến đình thành cơ sở hoạt động của Công hội đỏ. Đình Bình Đông không chỉ là một di tích lịch sử, văn hóa quan trọng của Quận 8, mà còn là biểu tượng cho tinh thần đoàn kết và bản sắc độc đáo của cộng đồng dân cư. Qua bao thăng trầm của thời gian, ngôi đình vẫn giữ nguyên giá trị nghệ thuật, tín ngưỡng và tâm linh, trở thành niềm tự hào của người dân TP.HCM. Đình Bình Đông không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị truyền thống mà còn là điểm đến lý tưởng để mọi người tìm hiểu, khám phá và trân trọng hơn những di sản văn hóa quý giá cấp quốc gia.

Lịch sử gốm Quận 8 hay còn gọi là gốm sứ Chợ Lớn, TP.HCM là một phần quan trọng trong di sản văn hóa của ngành gốm sứ Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh Chợ Lớn – một khu vực nổi tiếng với nghề thủ công truyền thống.

Qua công tác nghiên cứu, khảo sát và phỏng vấn, nhóm tác giả nhận thấy, các giá trị văn hóa tại Quận 8 đang đứng trước những khó khăn, thử thách. Điển hình như: gốm Quận 8 hiện tại chỉ còn tồn tại những không gian nhỏ và rất nhỏ để sản xuất những mặt hàng gốm theo nhu cầu đặt hàng. Những gia đình làm gốm đang đối mặt với không ít khó khăn trong việc giữ gìn nghề truyền thống.

Bên cạnh đó, Lễ hội “Trên bến dưới thuyền” còn được biết đến trong phạm vi nhỏ hẹp chủ yếu là người địa phương ở Quận 8 và một số ít vùng lân cận. Cùng với đó, không gian tổ chức lễ hội dần bị thu nhỏ, chưa đủ kinh phí để tạo ra những nét mới, sự thay đổi cho lễ hội. Đình Bình Đông là một di tích lịch sử văn hóa quan trọng, nhưng đang trong tình trạng xuống cấp. Mặc dù các lễ hội và sự kiện tại đình được đánh giá cao, nhưng vẫn tồn tại nhu cầu cần cải thiện tính thân thiện với du khách và đa dạng hóa các hoạt động để thu hút nhiều đối tượng hơn.

MỘT SỐ ĐỀ XUẤT

Nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa cho sự phát triển kinh tế - xã hội tại Quận 8, TP.HCM, theo chúng tôi, cần thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, nâng cao nhận thức cộng đồng. Cụ thể cần:

- Tuyên truyền sâu rộng: Xây dựng các chiến dịch truyền thông đa dạng để giới thiệu ý nghĩa lịch sử, giá trị văn hóa và tâm linh của các lễ hội. Tăng cường các hoạt động truyền thông tại địa phương, qua loa phát thanh, tờ rơi, và các buổi tọa đàm với sự tham gia của người dân.

- Giáo dục thế hệ trẻ: Lồng ghép các nội dung giáo dục về lễ hội vào chương trình học của học sinh và sinh viên thông qua các môn lịch sử, văn hóa hoặc các hoạt động ngoại khóa. Tổ chức các buổi tham quan thực tế, trại hè văn hóa hoặc cuộc thi tìm hiểu về lễ hội để khơi dậy sự hứng thú và tinh thần tự hào dân tộc.

- Xây dựng mô hình cộng đồng tham gia: Khuyến khích các gia đình, đặc biệt là các nghệ nhân lớn tuổi, truyền dạy lại các giá trị văn hóa và nghi thức trong lễ hội cho thế hệ trẻ.

Hai là, hỗ trợ kinh tế và tổ chức lễ hội. Cụ thể cần:

- Cấp kinh phí hợp lý: Nhà nước và các cơ quan chức năng cần ưu tiên bố trí ngân sách để duy trì các lễ hội truyền thống. Điều này bao gồm việc hỗ trợ chi phí tổ chức, bảo tồn các hiện vật văn hóa, và chi trả cho các nghệ nhân tham gia.

- Xã hội hóa lễ hội: Kêu gọi sự tham gia của doanh nghiệp, tổ chức phi lợi nhuận và các nhà tài trợ để mở rộng quy mô và đa dạng hóa các hoạt động trong lễ hội. Có thể tổ chức các gian hàng trưng bày sản phẩm đặc sản địa phương, tạo cơ hội để doanh nghiệp quảng bá thương hiệu đồng hành.

- Tạo hệ thống quản lý chặt chẽ: Xây dựng các đội ngũ chuyên trách có chuyên môn cao trong việc tổ chức lễ hội. Đồng thời, tổ chức các khóa đào tạo ngắn hạn cho các cán bộ địa phương về kỹ năng tổ chức sự kiện, quản lý đám đông và bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể.

Ba là, tăng cường quảng bá lễ hội. Cụ thể cần:

- Ứng dụng công nghệ hiện đại: Xây dựng các website, fanpage, và kênh YouTube chuyên về lễ hội nhằm đưa thông tin đến đông đảo công chúng. Nội dung nên bao gồm lịch sử lễ hội, hình ảnh, video và các câu chuyện liên quan để thu hút sự quan tâm.

- Hợp tác quốc tế: Tổ chức các sự kiện giao lưu văn hóa hoặc mời khách quốc tế tham gia, nhằm quảng bá lễ hội ra thế giới. Các lễ hội lớn nên kết hợp với các chương trình du lịch trọn gói để thu hút du khách quốc tế, góp phần phát triển kinh tế địa phương.

- Sáng tạo các sự kiện phụ trợ: Tổ chức thêm các hoạt động bên lề như hội thảo, biểu diễn nghệ thuật, cuộc thi nấu ăn, trò chơi dân gian hoặc triển lãm thủ công mỹ nghệ gắn liền với lễ hội, từ đó tạo điểm nhấn đặc sắc và tăng cường sự tham gia của cộng đồng.

Bốn là, nảo tồn không gian văn hóa truyền thống. Cụ thể cần:

- Quy hoạch không gian lễ hội: Giữ gìn các không gian truyền thống, bao gồm đình, chùa, miếu hoặc các địa điểm gắn liền với lịch sử và văn hóa địa phương. Không gian lễ hội nên được duy trì hoặc tái hiện để phản ánh đúng bầu không khí của các lễ hội truyền thống.

- Hỗ trợ làng nghề: Tăng cường đầu tư vào các làng nghề thủ công truyền thống, các bộ môn nghệ thuật dân gian như hát bội, cải lương, quan họ... Đây là những yếu tố gắn bó mật thiết với nhiều lễ hội và góp phần làm nổi bật nét độc đáo của từng vùng miền.

- Xây dựng chính sách bảo tồn lâu dài: Nhà nước nên đưa ra các quy định pháp lý để bảo vệ các không gian và hoạt động văn hóa liên quan đến lễ hội khỏi sự thương mại hóa quá mức, đảm bảo gìn giữ nguyên vẹn giá trị truyền thống.

Năm là, gắn kết cộng đồng và phát huy tính bền vững. Cụ thể cần:

- Tạo cơ hội sinh kế: Gắn việc bảo tồn lễ hội với việc tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng. Các hoạt động sản xuất và kinh doanh liên quan đến lễ hội như làm đồ thủ công, chế biến món ăn đặc sản có thể giúp người dân tăng thu nhập.

- Đẩy mạnh du lịch cộng đồng: Phát triển các chương trình du lịch văn hóa để du khách có cơ hội tham gia trực tiếp vào lễ hội, đồng thời trải nghiệm đời sống và phong tục của người dân địa phương. Điều này vừa mang lại lợi ích kinh tế, vừa tạo sự gắn kết bền vững giữa lễ hội và cộng đồng.

Những biện pháp trên không chỉ giúp bảo tồn mà còn phát huy giá trị của các lễ hội, đảm bảo rằng di sản văn hóa này sẽ được truyền lại cho các thế hệ sau một cách sống động và ý nghĩa./.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Chu Xuân Diên (2008), Nghiên cứu văn hóa dân gian - Phương pháp - lịch sử - thể loại, Nxb Giáo dục, Đà Nẵng

2. Huỳnh Việt Hùng và cộng sự (2018), Lịch sử địa phương Thành phố Hồ Chí Minh, Nxb Giáo dục.

3. Nguyễn Quang Vinh và Trần Thị Kim Nhưng (2022), Cùng em tìm hiểu lịch sử địa phương Thành phố Hồ Chí Minh, Nxb Gia Định.

4. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục.

5. Trúc Quỳnh (2023), Quận 8: Sôi nổi các hoạt động kỷ niệm Ngày Di sản Văn hóa Việt Nam, truy cập từ https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tuc/quan-8-soi-noi-cac-hoat-dong-ky-niem-ngay-di-san-van-hoa-viet-nam-1491916344.

6. UBND quận 8 (2023), Tài liệu về văn hóa, lịch sử quận 8 (lưu hành nội bộ).

7. Võ Văn Thành (2022), Văn hóa du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Luận án Tiến sĩ chuyên ngành Văn hóa học, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.