Nghiên cứu tác động của thương mại dịch vụ số đối với cường độ phát thải carbon: Phân tích thực nghiệm các nước RCEP

15:14 | 24/09/2025 Nghiên cứu - Trao đổi

Nghiên cứu tập trung làm rõ tác động của thương mại dịch vụ số đối với cường độ phát thải carbon tại các quốc gia RCEP giai đoạn 2005–2022, qua đó cung cấp bằng chứng khoa học phục vụ hoạch định chính sách phát triển bền vững

ThS. Nguyễn Thị Hoa

Khoa Tiếng Trung Quốc, Trường Đại học Ngoại thương

Email: nguyenhoa.ktq@ftu.edu.vn

Tóm tắt

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng của 15 quốc gia RCEP giai đoạn 2005–2022, áp dụng mô hình STIRPAT mở rộng để phân tích mối quan hệ phi tuyến tính giữa thương mại dịch vụ số và cường độ phát thải carbon, kèm theo các kiểm định độ vững và nội sinh. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng thương mại dịch vụ số và cường độ phát thải carbon tồn tại mối quan hệ phi tuyến tính dạng chữ U ngược, trong đó điểm ngoặt được xác định thông qua kiểm định U-test. Nghiên cứu đề xuất thúc đẩy thương mại dịch vụ số gắn với hạ tầng số xanh và chính sách phân hóa hỗ trợ mục tiêu trung hòa carbon.

Từ khóa: Cường độ phát thải carbon, mô hình STIRPAT, RCEP, mối quan hệ phi tuyến, thương mại dịch vụ số.

Abstract

This study employs panel data from 15 RCEP member countries during the period 2005–2022 and applies an extended STIRPAT model to examine the nonlinear relationship between digital trade in services and carbon emission intensity, supplemented by robustness checks and endogeneity tests. The findings reveal an inverted U-shaped nonlinear relationship between digital trade in services and carbon emission intensity, with the turning point identified through the U-test. Based on these results, the study recommends promoting digital trade in services in tandem with green digital infrastructure and differentiated policy measures to support the carbon neutrality target.

Keywords: Carbon emission intensity, STIRPAT model, RCEP, Nonlinear relationship, Digital trade in services.

GIỚI THIỆU

Biến đổi khí hậu toàn cầu đang trở thành thách thức nghiêm trọng nhất đối với sự phát triển bền vững. Báo cáo của Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO, 2025) chỉ ra rằng giai đoạn 2015-2024 đã trở thành mười năm nóng nhất trong lịch sử, với nhiệt độ trung bình toàn cầu cao hơn 1,55°C so với mức nền trước công nghiệp. Sự gia tăng phát thải khí nhà kính, chủ yếu từ carbon dioxide, là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến tình trạng này. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA, 2023), lượng phát thải CO₂ liên quan đến năng lượng đã đạt mức kỷ lục 37,4 tỷ tấn, gây sức ép to lớn lên tiến trình hiện thực hóa mục tiêu trung hòa carbon toàn cầu.

Trong bối cảnh đó, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) chính thức có hiệu lực từ năm 2022, quy tụ 15 quốc gia chiếm khoảng 30% GDP và dân số toàn cầu. Đây là khu vực thương mại tự do lớn nhất thế giới, vừa nắm giữ tiềm năng phát triển, vừa đóng góp hơn 40% tổng phát thải CO₂ toàn cầu (Global Carbon Atlas, 2023). Việc RCEP mở rộng quy mô thương mại đồng nghĩa với áp lực gia tăng phát thải, đòi hỏi cần có những giải pháp phát triển xanh.

Trong bối cảnh công nghệ số ngày càng phát triển, thương mại dịch vụ số đang nổi lên như một động lực quan trọng, chiếm hơn 50% tổng kim ngạch thương mại dịch vụ toàn cầu (WTO, 2022). Đặc trưng phát thải thấp của loại hình thương mại này gợi mở tiềm năng giảm cường độ phát thải carbon. Tuy nhiên, tác động thực tế của thương mại dịch vụ số tới phát thải carbon còn gây tranh luận trong giới học thuật, đặc biệt về tính tuyến tính hay phi tuyến trong mối quan hệ này.

Trên cơ sở đó, nghiên cứu tập trung làm rõ tác động của thương mại dịch vụ số đối với cường độ phát thải carbon tại các quốc gia RCEP giai đoạn 2005–2022, qua đó cung cấp bằng chứng khoa học phục vụ hoạch định chính sách phát triển bền vững.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết và khung phân tích

Sự phát triển nhanh chóng của kinh tế số đã thúc đẩy sự hình thành và mở rộng thương mại dịch vụ số. Theo USITC (2013), đây là toàn bộ hoạt động giao dịch dịch vụ xuyên biên giới được cung cấp thông qua công nghệ thông tin và truyền thông. UNCTAD (2015) nhấn mạnh thương mại dịch vụ số bao gồm các lĩnh vực như viễn thông, tài chính, bảo hiểm, sở hữu trí tuệ và dịch vụ chuyên môn. Điểm nổi bật của loại hình thương mại này là tỷ trọng phát thải carbon thấp hơn so với thương mại hàng hóa truyền thống, nhờ vậy mở ra triển vọng đóng góp cho mục tiêu phát triển xanh toàn cầu.

Trong khi đó, cường độ phát thải carbon được định nghĩa là lượng CO₂ phát thải trên một đơn vị GDP, phản ánh mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và mức độ phát thải (Dai & Xiong, 2024). So với chỉ số phát thải bình quân đầu người, chỉ tiêu này phản ánh chính xác hơn hiệu quả phát triển bền vững và được nhiều tổ chức quốc tế áp dụng trong giám sát chính sách giảm phát thải.

Khung lý thuyết nền tảng cho nghiên cứu là mô hình IPAT và phiên bản mở rộng STIRPAT (Ehrlich & Holdren, 1971). Theo đó, phát thải carbon chịu tác động bởi quy mô dân số, mức độ phát triển kinh tế và tiến bộ công nghệ. Trong đó, tác động của phát triển thương mại dịch vụ số đối với cường độ phát thải carbon mang tính hai mặt. Ở giai đoạn đầu, quá trình số hóa thúc đẩy mở rộng cơ sở hạ tầng số, đòi hỏi vốn lớn và tiêu thụ nhiều năng lượng hóa thạch, qua đó làm gia tăng phát thải carbon. Bên cạnh đó, ngành ICT còn tạo thêm áp lực phát thải thông qua nhu cầu về các đầu vào trung gian có cường độ carbon cao từ những ngành như điện lực, hóa chất hay luyện kim. Tuy nhiên, về dài hạn, khi thương mại dịch vụ số phát triển và cơ sở hạ tầng số ngày càng được tối ưu hóa, hiệu quả sử dụng năng lượng được cải thiện, các ngành ít carbon dần được mở rộng và hoạt động logistics truyền thống được thay thế bởi dịch vụ số từ xa. Nhờ vậy, thương mại dịch vụ số có tiềm năng thúc đẩy giảm phát thải carbon. Từ cơ sở lý thuyết này, nghiên cứu dự báo sự tồn tại của mối quan hệ phi tuyến tính dạng chữ U ngược giữa thương mại dịch vụ số và cường độ phát thải carbon, với xu hướng phát thải gia tăng ở giai đoạn đầu và giảm dần về sau.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu lựa chọn phương pháp định lượng với dữ liệu bảng nhằm đánh giá tác động của thương mại dịch vụ số đến cường độ phát thải carbon tại các quốc gia thành viên RCEP. Trên cơ sở khung STIRPAT mở rộng, tác giả xây dựng mô hình hồi quy trong đó biến phụ thuộc là cường độ phát thải carbon (lnCEI), được đo bằng lượng phát thải CO₂ trên một đơn vị GDP. Biến độc lập là thương mại dịch vụ số (lnDST), đồng thời bổ sung bình phương của biến này (lnDST²) để kiểm định mối quan hệ phi tuyến. Các biến kiểm soát được đưa vào mô hình bao gồm GDP bình quân đầu người (lnPGDP), mật độ dân số (lnPD), trình độ công nghệ (lnTECH), độ mở thương mại (lnOPEN), đầu tư trực tiếp nước ngoài (lnFDI), chi tiêu chính phủ (lnGOV), cường độ năng lượng (lnENER) và chính sách môi trường (lnEPI).

Phạm vi nghiên cứu bao gồm 15 quốc gia thành viên RCEP trong giai đoạn 2005–2022. Dữ liệu về thương mại dịch vụ số được khai thác từ cơ sở dữ liệu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD); dữ liệu về cường độ phát thải carbon và các biến kinh tế – xã hội được lấy từ World Development Indicators của Ngân hàng Thế giới; dữ liệu về chính sách môi trường được trích từ chỉ số EPI của Đại học Yale. Nghiên cứu sử dụng phương pháp ước lượng FGLS (Feasible Generalized Least Squares), kết hợp với kiểm định Hausman nhằm xác định mô hình phù hợp. Đồng thời, để xử lý vấn đề nội sinh và kiểm tra độ vững của kết quả, nghiên cứu áp dụng phương pháp 2SLS (Two-Stage Least Squares).

KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

Phân tích tương quan

Kết quả phân tích tương quan cho thấy thương mại dịch vụ số (lnDST) và cường độ phát thải carbon (lnCEI) không có quan hệ tuyến tính, gợi ý khả năng tồn tại quan hệ phi tuyến. Một số biến kiểm soát có tương quan đáng kể với lnCEI, đồng thời phát hiện nguy cơ đa cộng tuyến giữa đô thị hóa (lnURB) và phát triển kinh tế (lnPGDP).

Bảng 1：Ma trận tương quan

Chú thích：*,** và *** lần lượt biểu thị mức ý nghĩa thống kê ở ngưỡng 10%, 5% và 1%.