Đỗ Cao Trí

Trường Đại học Văn Lang

Email: Tri.dc@Vlu.edu.vn

Tóm tắt

Thành phố Hồ Chí Minh xác định phát triển hợp tác xã nông nghiệp là một trong những tiền đề quan trọng để nâng cao đời sống người dân ở vùng nông thôn. Trên cơ sở nghiên cứu kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp tại tỉnh Trentino, Italy và Israel, tác giả gợi ý một số giải pháp nhằm thúc đẩy hợp tác xã nông nghiệp của Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới.

Từ khóa: Hợp tác xã nông nghiệp, kinh nghiệm quốc tế, thành phố Hồ Chí Minh

Summary

Ho Chi Minh City has identified the development of agricultural cooperatives as one of the key foundations for improving the livelihoods of rural residents. Based on a study of agricultural cooperative development experiences in Trentino, Italy, and Israel, the author proposes several solutions to promote the growth of agricultural cooperatives in Ho Chi Minh City in the coming period.

Keywords: Agricultural cooperatives, international experience, Ho Chi Minh City

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong thời gian qua, hệ thống hợp tác xã (HTX) tại Việt Nam đã có bước phát triển đáng kể về số lượng và chất lượng hoạt động, giúp phát huy tốt lợi thế, thúc đẩy phát triển kinh tế và tạo việc làm cho người dân. HTX là nhân tố quan trọng góp phần thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, nhất là ở lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn.

Trên cơ sở Luật Hợp tác xã (sửa đổi), Thành phố Hồ Chí Minh đã xây dựng mô hình HTX nông nghiệp tiên tiến, hiện đại, dựa trên lợi thế sản xuất gắn với chuỗi liên kết, cung ứng tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp hiệu quả cho nông dân. Đặc biệt, ngày 28/10/2020, UBND Thành phố Hồ Chí Minh đã ban hành Quyết định số 4007/QĐ-UBND phê duyệt Đề án Phát triển Hợp tác xã Nông nghiệp giai đoạn 2021-2025. Đây là một bước đi quan trọng, nhằm tăng cường vai trò của HTX trong sự phát triển nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới của Thành phố.

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ như hiện nay, việc tìm hiểu, nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về phát triển HTX sẽ gợi ý và đề xuất giải pháp thích hợp giúp Thành phố Hồ Chí Minh hiện thực hóa được các mục tiêu đặt ra, cũng như thúc đẩy hơn nữa vai trò của HTX trong sự phát triển chung của Thành phố.

KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ PHÁT TRIỂN HTX NÔNG NGHIỆP

Tỉnh Trentino, Italy

Trentino là tỉnh tự trị ở miền Bắc Italy và thuộc Vùng Trentino-Alto Adige, với dân số 538.000 người. GDP hằng năm của Trentino đạt 20 tỷ USD, thu nhập bình quân đầu người đạt 35.000 USD/năm. Hiện nay, kinh tế hợp tác chiếm 80% sản lượng nông nghiệp của Tỉnh và đảm nhiệm gần như toàn bộ các hoạt động maketing, phân phối các sản phẩm nông nghiệp ở địa phương. Sự phát triển và hiệu quả của kinh tế hợp tác được lý giải bởi 2 yếu tố: tính kinh tế nhờ quy mô và chế độ tự quản.

Kinh tế hợp tác ở Trentino có 3 cấp độ: (1) Sự hợp tác tự nguyện giữa các cá nhân, kết nối trực tiếp với nhau, tư vấn và cung cấp nguồn lực cho các nhà sản xuất nhỏ. (2) HTX – tổ chức kinh tế được quản trị bởi thỏa ước giữa các thành viên, nhằm phát triển các hoạt động maketing và tạo ra các chuỗi giá trị. (3) Liên đoàn các HTX – là tổ chức đóng vai trò trung tâm trong các quan hệ hợp tác nêu trên. Liên đoàn HTX đại diện, bảo vệ và thúc đẩy lợi ích cho toàn bộ hệ thống kinh tế hợp tác của địa phương. Hiện nay, Liên đoàn HTX của Trentino có trên 533 HTX thành viê, với hơn 273.000 người và hoạt động ở hầu hết các lĩnh vực sản xuất.

Chính quyền tự trị của tỉnh Trentino có vai trò quan trọng, đóng góp cho sự phát triển của hệ thống HTX, cụ thể:

Thứ nhất, giám sát và kiểm soát. Các quy định về giám sát và kiểm soát đối với các HTX đã được nêu trong Luật Địa phương (Luật Địa phương năm 1954, sửa đổi năm 1994 và Luật Địa phương năm 2008). Chính quyền tỉnh Trentino có trách nhiệm đăng ký và giám sát đối với các HTX: thực hiện vai trò đăng ký và giám sát các điều kiện hoạt động của HTX; thực hiện các đánh giá định kỳ hoặc đột xuất; đưa ra các biện pháp trong trường hợp có những sai phạm nghiêm trọng trong việc quản lý của HTX. Tổ chức liên đoàn HTX, với tư cách là hiệp hội đại diện, thực hiện chức năng kiểm soát thông qua thành lập một đơn vị kiểm toán độc lập có năng lực và nguồn lực phù hợp để thực hiện kiểm soát đối với các HTX: quản lý hợp tác; kiểm toán của các HTX.

Thứ hai, cung cấp các dịch vụ hỗ trợ kinh doanh cho HTX. Chính quyền địa phương đã thúc đẩy đổi mới thông qua các biện pháp khuyến khích tài chính. Chính quyền hỗ trợ cho các HTX bằng việc cung cấp các khoản tài trợ cho các chi phí liên quan đến chứng nhận sản phẩm, tổ chức sản xuất, quản lý… Các khoản tài trợ cũng được sử dụng cho các sáng kiến nghiên cứu, phát triển các sản phẩm đạt được chứng chỉ bảo đảm chất lượng…

Thứ ba, thành lập quỹ tài trợ cho các HTX và các hiệp hội của họ, tài trợ cho các sáng kiến, nhằm thúc đẩy và phát triển văn hóa hợp tác. Các HTX được hưởng lợi từ các gói cho vay để tái cấp vốn, đầu tư, tái cấu trúc… Các gói tài trợ được ưu tiên cho các hoạt động khởi nghiệp do thanh niên hoặc phụ nữ khởi xướng (chi trả 50% chi phí khởi nghiệp), thúc đẩy liên kết và mạng lưới kinh doanh (hỗ trợ tối đa 45% chi phí cho các dịch vụ kinh doanh), các hoạt động quốc tế hóa (hỗ trợ tối đa 70% chi phí cho các triển lãm thương mại, 50% chi phí cho tiếp thị quốc tế)³, tạo điều kiện tiếp cận tín dụng, các khoản giảm thuế khác.

Israel

Israel là một nước nhỏ ở Trung Đông, chỉ với 8,873 triệu dân, có điều kiện tự nhiên vô cùng khắc nghiệt, 2/3 diện tích lãnh thổ là sa mạc, còn lại là đồi núi đá trọc, khí hậu nơi đây cực kỳ khô hạn, không thích hợp cho nông nghiệp. Khoảng một phần tư diện tích Israel là đất nông nghiệp. Israel là nơi khai sinh ra 2 loại hình cộng đồng nông nghiệp độc đáo, cộng đồng hợp tác xã Kibbutz và Moshav (Russell A. Stone, 2020; FAO, 2013), tương đối giống như mô hình HTX nông nghiệp của Việt Nam trước khoán 10.

Kibbutz theo tiếng Do Thái có nghĩa là “tổ hợp” hay là "hợp tác xã", một hình thức tổ chức kinh tế nông - công nghiệp nông thôn độc nhất vô nhị trên thế giới đang tồn tại ở Israel. Kibbutz được hình thành từ năm 1949 và tồn tại cho đến ngày nay.

Hiện nay, trên toàn đất nước Israel có khoảng 270 Kibbutz, trung bình mỗi Kibbutz này có trên dưới 300 xã viên, hoạt động tương tự như nhau, sở hữu những cánh đồng trồng cây nông nghiệp, trại chăn nuôi gia súc, các nhà máy chế biến sản phẩm nông nghiệp và công nghiệp nhẹ, như: sản xuất bột giặt, đồng hồ đo nước xuất khẩu, van và khớp nối ống nước...

Lãnh đạo Kibbutz gồm một hội đồng 21 người do tất cả xã viên trên 18 tuổi bầu chọn, Hội đồng bầu chọn chủ nhiệm. Chủ nhiệm là người duy nhất có lương, chịu trách nhiệm điều phối mọi hoạt động của Kibbutz trong nhiệm kỳ 4 năm.

Kibbutz là mô hình kinh tế đặc biệt, với đặc trưng theo nguyên nghĩa "làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu", trong đó, tài sản và các phương tiện sản xuất được sở hữu chung và mọi quyết định được hội đồng các thành viên bỏ phiếu tán thành. Trong Kibbutz, các thành viên có trách nhiệm và tận tụy với cộng đồng, mặt khác họ được đáp ứng mọi nhu cầu từ lúc sơ sinh đến khi về già.

Moshav cũng là một loại hình HTX nông nghiệp độc đáo của Israel. Đây là một làng nông nghiệp, trong đó mỗi một gia đình đều duy trì trang trại riêng của mình. Hợp tác giữa các thành viên trong Moshav được áp dụng trong việc mua bán, tiếp thị và cung cấp các dịch vụ cho cộng đồng, chính họ cung cấp phần lớn lượng nông sản cho đất nước. Các thành viên trong Moshav chia sẻ trách nhiệm và hỗ trợ lẫn nhau, đặc biệt là khi có khó khăn. Sự chia sẻ trách nhiệm giữa các thành viên cho phép vận hành một cơ chế tín dụng hợp tác, trong đó các thành viên cùng tham gia vay các khoản tín dụng và cùng chia sẻ nghĩa vụ thanh toán.

MỘT SỐ GỢI Ý PHÁT TRIỂN HTX TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Thực tế phát triển HTX nông nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh

Năm 2024, trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh có tổng số 787 đơn vị HTX đăng ký hoạt động, đạt 103,28% so với thực hiện năm 2023; trong đó có 30 HTX thành lập mới trong năm. Thành phố có 14 liên hiệp HTX đăng ký hoạt động và 2.746 tổ hợp tác. Thu nhập bình quân một lao động thường xuyên trong HTX trên địa bàn thành phố khoảng 72 triệu đồng/năm, đạt 104,3% so với trước. Trong thời gian qua, mô hình HTX xuất hiện đa dạng ở nhiều lĩnh vực, như: nông nghiệp, thương mại dịch vụ, giao thông vận tải, vệ sinh môi trường... Đặc biệt, mô hình HTX nông nghiệp đã từng bước phát triển về số lượng, quy mô sản xuất và nâng dần hiệu quả hoạt động, đóng góp cho sự phát triển kinh tế HTX của thành phố.

Thành phố đã tổ chức cho các thành viên của các HTX, hộ kinh doanh đang hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp trên địa bàn thành phố học các lớp bồi dưỡng kiến thức phát triển HTX nông nghiệp và tập huấn chuyên đề về kỹ năng ứng dụng chuyển đổi số, phục vụ kinh doanh bán hàng qua mạng, sàn thương mại điện tử, các lớp chuyển đổi số về quy trình nuôi, trồng thuỷ sản… cũng như hỗ trợ ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất nông nghiệp và xây dựng các mô hình trồng rau ăn lá theo quy trình VietGap, chuyển giao mô hình cải tiến kỹ thuật nuôi thương phẩm và sản xuất cho cho các HTX. Ngoài ra, Thành phố còn tích cực hỗ trợ vốn, tín dụng cho thành viên HTX và tổ viên Tổ hợp tác được vay vốn theo quỹ trợ vốn xã viên HTX (Quỹ CCM) với 18.540 lượt thành viên với doanh số trợ vốn hơn 700 triệu đồng.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, quá trình phát triển HTX nông nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh cũng cho thấy nhiều hạn chế, cụ thể như sau:

Thứ nhất, cơ sở vật chất ban đầu của các HTX nông nghiệp còn hạn chế. Vốn điều lệ của các HTX nông nghiệp có tăng, nhưng còn hạn chế do vốn góp của thành viên còn thấp. Các HTX chưa tiếp cận được vốn vay từ tổ chức tín dụng bởi không có tài sản thế chấp hoặc có tài sản thế chấp nhưng tổ chức tín dụng định giá đất (nhất là đất nông nghiệp) và các tài sản trên đất còn thấp, chưa phù hợp với giá thị trường. Bên cạnh đó, đất sản xuất nông nghiệp tiếp tục giảm do quá trình đô thị hóa ảnh hưởng không nhỏ đến tổ chức, mở rộng sản xuất cũng như nâng cao khả năng cạnh tranh của các HTX. Cơ sở vật chất, trụ sở của các HTX còn lạc hậu.

Thứ hai, chất lượng nguồn nhân lực của các HTX nông nghiệp còn thấp. Đa số cán bộ chủ chốt của HTX nông nghiệp có trình độ chuyên môn, nghiệp vụ hạn chế.

Thứ ba, vai trò của HTX trong việc giải quyết đầu vào và đầu ra cho các hộ sản xuất nông nghiệp còn hạn chế. Phần lớn các HTX sản xuất, kinh doanh vẫn mang tính tự phát, sản xuất nhỏ, thiếu liên kết giữa các thành viên, thiếu quan tâm đến nhu cầu chung của thành viên.

Một số gợi ý cho Thành phố Hồ Chí Minh

Từ kinh nghiệm phát triển HTX của tỉnh Trentino, Italy và Israel, tác giả đề xuất một số gợi ý cho Thành phố Hồ Chí Minh, nhằm phát triển HTX nông nghiệp như sau:

Một là, tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước đối với HTX nông nghiệp. Thành phố cần bố trí cán bộ chuyên trách công tác quản lý nhà nước về HTX; thường xuyên tổ chức các lớp đào tạo, bồi dưỡng, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn, năng lực quản lý cho cán bộ quản lý nhà nước về HTX; tổ chức điều tra, cập nhật cơ sở dữ liệu về HTX nông nghiệp để nắm được những khó khăn, vướng mắc đang tồn tại và các kiến nghị của HTX, từ đó đề xuất các cơ chế, chính sách thực sự phù hợp cho sự phát triển kinh tế hợp tác của Thành phố; ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác quản lý cơ sở dữ liệu HTX; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước đối với kinh tế tập thể ở địa phương.

Hai là, thực hiện tốt các chính sách hỗ trợ để thúc đẩy HTX nông nghiệp kiểu mới phát triển. Chú trọng các chính sách hỗ trợ ứng dụng khoa học - công nghệ vào sản xuất nông nghiệp, chính sách hỗ trợ vốn, tín dụng, hỗ trợ đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng, xúc tiến thương mại và tiêu thụ sản phẩm cho HTX nông nghiệp.

Ba là, đẩy mạnh công tác đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng hiệu quả cán bộ quản lý cũng như người lao động tại các HTX nông nghiệp. Thành phồ cần tăng cường công tác bồi dưỡng năng lực quản lý, điều hành HTX cho các chức danh chủ chốt của HTX; tập huấn kỹ thuật, chú trọng kỹ thuật về nông nghiệp công nghệ cao cho thành viên và người lao động của HTX nông nghiệp; tiếp tục thực hiện chính sách hỗ trợ cán bộ có trình độ đại học, cao đẳng, cán bộ trẻ về làm việc tại HTX nông nghiệp.

Bốn là, xây dựng sự đoàn kết trong HTX. Theo đó, các thành viên trong HTX chia sẻ trách nhiệm và hỗ trợ lẫn nhau, đặc biệt là khi có khó khăn. Sự chia sẻ trách nhiệm giữa các thành viên cho phép vận hành một cơ chế tín dụng hợp tác, trong đó các thành viên cùng tham gia vay các khoản tín dụng và cùng chia sẻ nghĩa vụ thanh toán./.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. FAO (2013). Agricultural cooperatives in Israel. FAO working paper.

2. Marilyn Scholl and Art Sherwood, Four Pillars of Cooperative Governance (2014). https://columinate.coop/four-pillars-of-cooperative-governance-cg/.

3. OECD (2014). The cooperative model in Trentino – Italy: A case study report.

4. V. Phong – C. Hậu (2023). TPHCM: Kết quả hỗ trợ phát triển Hợp tác xã nông nghiệp năm 2023, truy cập từ https://daidoanket.vn/tphcm-ket-qua-ho-tro-phat-trien-hop-tac-xa-nong-nghiep-nam-2023-10268272.html.