TS. Nguyễn Thu Cúc

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,

Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh

Email: ntcuc@hcmussh.edu.vn

Tóm tắt

Theo Tổ chức Du lịch thế giới, việc quản lý sức chứa và giảm thiểu tác động tiêu cực tại các điểm đến du lịch là rất quan trọng để cân bằng phát triển du lịch với bảo tồn tài nguyên, nâng cao trải nghiệm du khách và duy trì chất lượng sống của cộng đồng. Thông qua phương pháp nghiên cứu định tính, phỏng vấn chuyên gia, phân tích dữ liệu thu thập để đánh giá sức tải thực tế của điểm đến, nghiên cứu cho thấy, việc áp dụng hiệu quả các công cụ quản lý như quy định lượng khách, phân luồng tuyến tham quan, đa dạng hóa sản phẩm và đầu tư hạ tầng xanh là yếu tố then chốt giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường, xuống cấp di sản và xung đột cộng đồng. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò của sự tham gia từ các bên liên quan và hướng dẫn du khách về trách nhiệm để đạt mục tiêu phát triển du lịch bền vững.

Từ khóa: Điểm đến du lịch, giảm thiểu tác động, quản lý sức chứa, tác động tiêu cực

Summary

The World Tourism Organization emphasizes that effectively managing carrying capacity and minimizing negative impacts are to balancing tourism development with resource conservation, enhancing visitor experiences, and maintaining the quality of life for local communities. Using a qualitative research approach including expert interviews and analysis of collected data to assess the actual carrying capacity of destinations, this study finds that the effective implementation of management tools such as visitor quotas, routing and zoning, product diversification, and investment in green infrastructure plays a crucial role in reducing environmental pollution, heritage degradation, and community conflict. The research also highlights the importance of stakeholder participation and visitor education on responsible behavior to achieve sustainable tourism development.

Keywords: Tourist destination, impact mitigation, management of carrying capacity, negative impact

GIỚI THIỆU

Thời gian qua, đã có nhiều nghiên cứu về tác động của sức chứa, giảm thiểu tác động tiêu cực tại các điểm đến tới việc cân bằng giữa phát triển du lịch và bảo tồn tài nguyên, nâng cao trải nghiệm du khách, duy trì chất lượng sống của cộng đồng. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về tích hợp đồng bộ các giải pháp quản lý tiên tiến (bao gồm công nghệ và sự tham gia của các bên liên quan) để đạt hiệu quả cân bằng tối ưu trong phát triển du lịch vẫn còn hạn chế.

Điểm mới của nghiên cứu này nằm ở việc đề xuất khung tiếp cận tổng thể, kết hợp mô hình định lượng sức tải với cơ chế quản lý thích ứng và các giải pháp công nghệ số hóa trong việc phân luồng và giám sát du khách. Nghiên cứu cũng tập trung giải quyết những cách thức trong xây dựng và triển khai hiệu quả khung tiếp cận này, đặc biệt nhấn mạnh vào vai trò của công nghệ và sự hợp tác đa bên trong việc giảm thiểu áp lực lên điểm đến, đồng thời tối ưu hóa lợi ích kinh tế - xã hội từ hoạt động du lịch bền vững.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết và khung phân tích

Nguồn gốc lý thuyết liên quan

Nghiên cứu này kế thừa và phát triển các lý thuyết nền tảng trong lĩnh vực du lịch và quản lý. Trọng tâm là Lý thuyết Sức chứa du lịch (Tourism Carrying Capacity - TCC), được phát triển và phổ biến bởi Tổ chức Du lịch thế giới (UNWTO). Mặc dù khái niệm này đã xuất hiện từ những năm 1960, nhưng đến năm 1999, UNWTO đã đưa ra định nghĩa và khung phân tích toàn diện hơn. Luận điểm chính của TCC là mỗi điểm đến du lịch đều có một ngưỡng chịu đựng nhất định về cả khía cạnh vật lý, sinh thái, xã hội và tâm lý trước khi chịu tác động tiêu cực do quá tải. Việc vượt quá sức chứa có thể dẫn đến suy thoái môi trường, xuống cấp chất lượng trải nghiệm của du khách và xung đột với cộng đồng địa phương.

Bên cạnh đó, nghiên cứu còn tham khảo Lý thuyết Các bên liên quan (Stakeholder Theory) của Edward Freeman (1984). Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của tất cả các nhóm hoặc cá nhân có thể bị ảnh hưởng hoặc có thể ảnh hưởng đến việc đạt được mục tiêu của một tổ chức. Trong bối cảnh du lịch, các bên liên quan bao gồm du khách, cộng đồng địa phương, doanh nghiệp du lịch, chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ. Freeman (1984) lập luận rằng, để đạt được sự thành công và bền vững, các tổ chức cần xem xét lợi ích và mối quan tâm của tất cả các bên liên quan. Việc thiếu sự tham gia của các bên liên quan có thể dẫn đến xung đột và cản trở việc quản lý hiệu quả sức chứa du lịch.

Khung lý thuyết phục vụ nghiên cứu

Trên cơ sở kế thừa và tổng hợp Lý thuyết về Sức chứa du lịch và Lý thuyết Các bên liên quan, cùng với các kết quả từ những công trình nghiên cứu thực nghiệm trước đó về tác động của du lịch quá tải lên các điểm đến di sản; hiệu quả của các công cụ quản lý sức chứa…, nghiên cứu này đề xuất một khung lý thuyết phục vụ việc phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý sức chứa tại các điểm đến du lịch cụ thể.

Khung lý thuyết của nghiên cứu tập trung vào 3 trụ cột chính:

- Đánh giá sức chứa du lịch: Xác định các loại sức chứa (vật lý, môi trường, xã hội, kinh tế) tại điểm đến thông qua các chỉ số định lượng và định tính. Điều này bao gồm việc thu thập dữ liệu về số lượng du khách, mức độ sử dụng tài nguyên, nhận thức của cộng đồng và du khách.

- Phân tích tác động của du lịch: Đánh giá các tác động tích cực và tiêu cực của hoạt động du lịch lên môi trường tự nhiên, văn hóa xã hội và kinh tế của điểm đến.

- Vai trò của các bên liên quan trong quản lý sức chứa: Phân tích vai trò, quyền lợi và mức độ tham gia của các nhóm bên liên quan khác nhau trong quá trình ra quyết định và thực thi các biện pháp quản lý sức chứa. Khung này giả định rằng sự hợp tác và phối hợp hiệu quả giữa các bên liên quan là chìa khóa để đạt được quản lý sức chứa bền vững.

Khung này cho phép một cách tiếp cận toàn diện để không chỉ định lượng sức chứa mà còn hiểu được các yếu tố xã hội và quản lý liên quan đến việc duy trì sự cân bằng tại các điểm đến du lịch, từ đó đưa ra các khuyến nghị chính sách và quản lý thiết thực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu áp dụng phương pháp định tính để hiểu sâu sắc những yếu tố ảnh hưởng đến sức chứa và tác động tại điểm đến. Cụ thể, tác giả tiến hành phỏng vấn chuyên gia, gồm các nhà quản lý du lịch, nhà khoa học môi trường và đại diện cộng đồng địa phương. Các cuộc phỏng vấn này nhằm thu thập những nhận định chuyên sâu về thách thức, cơ hội và giải pháp quản lý sức chứa. Nghiên cứu cũng phân tích dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo thống kê du lịch, dữ liệu môi trường và quy hoạch điểm đến nhằm đánh giá sức tải thực tế của điểm đến, xác định ngưỡng chịu đựng và những khu vực có nguy cơ quá tải.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

Kết quả nghiên cứu

Nghiên cứu đã khảo sát và tổng hợp các khía cạnh về sức chứa, lượng khách và các tác động tại một số điểm đến du lịch trọng điểm, tập trung vào việc nhận diện các xu hướng và khác biệt nổi bật.

Các phát hiện chính và xu hướng nổi bật:

- Lượng khách và sức tải: Các điểm đến được khảo sát cho thấy xu hướng tăng trưởng lượng khách du lịch trong giai đoạn gần đây, với một số điểm đến ghi nhận lượng khách vượt quá sức tải ước tính của cơ sở hạ tầng và môi trường. Ví dụ, một số khu vực có chỉ số sức tải môi trường tiệm cận hoặc vượt ngưỡng khuyến nghị, đặc biệt vào các mùa cao điểm.

- Tác động môi trường: Mức độ phát thải carbon và lượng chất thải rắn có sự khác biệt đáng kể giữa các điểm đến. Các điểm có lượng khách cao hơn thường đi kèm với chỉ số phát thải và lượng rác thải bình quân đầu người cao hơn, cho thấy áp lực môi trường không đồng đều.

- Tác động xã hội và trải nghiệm: Nghiên cứu cũng chỉ ra sự chênh lệch về mức độ hài lòng của du khách và tần suất xung đột giữa du khách với cộng đồng địa phương. Các điểm đến có lượng khách nhiều hơn thường đối mặt với tỷ lệ phản hồi về xung đột cao hơn và mức độ hài lòng của du khách có xu hướng giảm nhẹ trong các giai đoạn quá tải.

Thảo luận kết quả nghiên cứu

Phần thảo luận này sẽ đi sâu vào phân tích các kết quả đã đạt được, làm rõ những đóng góp lý thuyết và kiến thức mới, đồng thời liên hệ chúng với các nghiên cứu trước đây trong lĩnh vực quản lý sức chứa và tác động du lịch.

Đóng góp lý thuyết và kiến thức

Nghiên cứu này cung cấp những hiểu biết sâu sắc hơn về mối quan hệ động giữa lượng khách, sức tải điểm đến và các tác động tiêu cực đối với điểm đến du lịch, đặc biệt là các điểm đến du lịch tại Việt Nam. Cụ thể, việc xác định các ngưỡng sức tải môi trường (ECC) cụ thể cho từng điểm đến không chỉ đóng góp về mặt dữ liệu thực nghiệm mà còn là sự bổ sung vào khung lý thuyết về quản lý điểm đến. Trong bối cảnh các mô hình lý thuyết truyền thống về sức tải thường tập trung vào các khái niệm định tính hoặc định lượng hóa chung (O'Reilly, 1986), nghiên cứu này đã cung cấp các chỉ số định lượng cụ thể được điều chỉnh theo bối cảnh địa phương Việt Nam. Điều này đặc biệt quan trọng khi xem xét sự đa dạng về tài nguyên và đặc điểm phát triển của từng điểm đến, làm giàu thêm cơ sở dữ liệu thực nghiệm cho lý thuyết về quản lý sức chứa.

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong tỷ lệ phát thải carbon và lượng chất thải rắn giữa các điểm đến, ngay cả khi có cùng mức độ phát triển, gợi mở một khía cạnh mới về hiệu quả quản lý tài nguyên và công nghệ xanh. Điều này bổ sung vào các mô hình lý thuyết về du lịch bền vững bằng cách nhấn mạnh rằng không chỉ lượng khách mà cả cấu trúc và phương thức vận hành của điểm đến mới là yếu tố quyết định mức độ tác động môi trường. Lý thuyết về dấu chân carbon du lịch (Gössling, 2002) cần được mở rộng để bao gồm các biến số liên quan đến hiệu quả vận hành và công nghệ xanh ở cấp độ điểm đến, vượt ra ngoài việc chỉ tập trung vào tổng lượng phát thải dựa trên số lượng khách du lịch. Phát hiện này gợi ý rằng việc áp dụng các công nghệ thân thiện môi trường và quản lý hiệu quả có thể giảm thiểu tác động tiêu cực ngay cả khi lượng khách tăng lên, một khía cạnh chưa được làm rõ đầy đủ trong các khung lý thuyết hiện có về tác động môi trường của du lịch (WTTC & UNEP, 1999).

Diễn giải kết quả và mối quan hệ chung

Các dữ liệu cho thấy xu hướng gia tăng lượng khách tại hầu hết các điểm đến đặt ra áp lực đáng kể lên sức tải. Sự tiệm cận và vượt ngưỡng sức tải môi trường tại một số điểm đến đã được ghi nhận đã phản ánh sự mất cân bằng ngày càng tăng giữa nhu cầu du lịch và khả năng đáp ứng của tài nguyên. Mối quan hệ này là nhất quán với các nghiên cứu toàn cầu về sức tải điểm đến, vốn đã cảnh báo về nguy cơ quá tải và suy thoái môi trường nếu không có sự can thiệp kịp thời (Butler, 1980; Ceballos-Lascuráin, 1996). Cụ thể, tình trạng vượt ngưỡng sức tải môi trường có thể dẫn đến sự suy giảm chất lượng trải nghiệm du lịch, xuống cấp tài nguyên thiên nhiên và văn hóa; đồng thời gia tăng các chi phí quản lý và bảo tồn, một hiện tượng được mô tả trong giai đoạn "stagnation" của mô hình chu kỳ đời sống điểm đến (Butler, 1980).

Phát hiện về tỷ lệ phát thải carbon và chất thải rắn cao hơn ở các điểm đến có lượng khách đông đúc củng cố lý thuyết về mối tương quan thuận giữa quy mô du lịch và áp lực môi trường. Điều này tương đồng với các nghiên cứu trước đây về tác động sinh thái của du lịch đại chúng, nơi mà quy mô lớn thường đi kèm với hiệu quả tài nguyên thấp hơn và lượng chất thải lớn hơn do thiếu quy hoạch và quản lý bền vững (Gössling et al., 2018). Kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc áp dụng các chính sách quản lý bền vững và công nghệ xanh, không chỉ để giảm thiểu tác động mà còn để tối ưu hóa hiệu quả sử dụng tài nguyên trong bối cảnh du lịch phát triển.

Đáng chú ý, kết quả về tỷ lệ xung đột cộng đồng cao hơn tại những điểm đến quá tải và có vấn đề về quản lý chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa quản lý sức chứa kém hiệu quả và sự xói mòn mối quan hệ giữa du khách và cộng đồng địa phương. Điều này phù hợp với các lý thuyết về “irritation index” (chỉ số khó chịu) trong du lịch (Doxey, 1975), nơi sự quá tải có thể dẫn đến suy giảm chất lượng sống và thái độ tiêu cực của cư dân đối với du khách và ngành du lịch. Mối quan hệ này cũng giải thích phần nào sự sụt giảm mức độ hài lòng của du khách khi điểm đến trở nên quá đông đúc và các vấn đề về chất lượng dịch vụ phát sinh do áp lực này. Các phát hiện này một lần nữa củng cố quan điểm rằng quản lý sức chứa không chỉ là vấn đề môi trường mà còn là một khía cạnh quan trọng của du lịch có trách nhiệm và phát triển bền vững, liên quan trực tiếp đến sự hài lòng của du khách và sự chấp nhận của cộng đồng địa phương (Sharpley, 2009).

Liên hệ với các nghiên cứu trước đây

Kết quả của nghiên cứu này phù hợp với nhiều phát hiện trong các công trình học thuật trước đó về quản lý sức chứa và du lịch bền vững. Sự gia tăng áp lực lên tài nguyên và môi trường khi lượng khách vượt ngưỡng đã được nhiều nhà khoa học cảnh báo. Đặc biệt, việc xác định các điểm đến có chỉ số sức tải môi trường vượt ngưỡng cũng phản ánh thực trạng đã được Nguyễn và Lê (2023) đề cập về những thách thức trong quản lý sức chứa tại các điểm đến di sản ở Việt Nam.

Tuy nhiên, nghiên cứu này còn bổ sung bằng cách định lượng rõ ràng hơn một số chỉ số và chỉ ra sự khác biệt cụ thể giữa các điểm đến, điều mà các nghiên cứu tổng quát hơn chưa đề cập sâu. Ví dụ, việc phân tích chi tiết về lượng phát thải carbon bình quân đầu người tại các điểm đến cụ thể cung cấp dữ liệu định lượng mới, góp phần vào cơ sở dữ liệu cho các nghiên cứu về dấu chân carbon của du lịch Việt Nam. Hơn nữa, việc làm rõ mối liên hệ giữa các loại xung đột cộng đồng cụ thể (như tiếng ồn, văn hóa) với tình trạng quá tải, thay vì chỉ là nhận định chung chung, là một đóng góp quan trọng, cung cấp cơ sở cho các giải pháp quản lý chi tiết hơn.

Tóm lại, nghiên cứu này không chỉ tái khẳng định những nguyên lý cơ bản về quản lý sức chứa và tác động du lịch đã được thiết lập, mà còn cung cấp các dữ liệu định tính và phân tích chuyên sâu theo ngữ cảnh Việt Nam, từ đó bổ sung những mảnh ghép quan trọng vào bức tranh chung của lý thuyết và thực tiễn du lịch bền vững.

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ

Kết luận

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự gia tăng lượng khách du lịch đang gây áp lực đáng kể lên sức tải môi trường và xã hội tại nhiều điểm đến, đặc biệt là vào mùa vụ du lịch (các mùa cao điểm). Các chỉ số về sức tải môi trường đã vượt ngưỡng ở một số khu vực; đồng thời, mức độ phát thải carbon và lượng chất thải rắn cũng cao hơn tại những điểm đến đông đúc. Về mặt xã hội, tình trạng quá tải có liên quan đến sự gia tăng xung đột giữa du khách và cộng đồng địa phương cũng như sự suy giảm mức độ hài lòng của du khách. Những bằng chứng này củng cố các lý thuyết về giới hạn sức chứa và tầm quan trọng của quản lý điểm đến tích hợp trong du lịch bền vững.

Khuyến nghị

Để giải quyết những thách thức trên và hướng tới mục tiêu phát triển du lịch bền vững, dựa trên kết quả nghiên cứu và sự nhất quán với khung lý thuyết về quản lý du lịch, nghiên cứu đề xuất một số chính sách và giải pháp sau:

Quản lý lượng khách và sức tải

- Chính sách phân bổ lượng khách: Cần xem xét và áp dụng các chính sách hoặc quy định về hạn chế số lượng du khách tối đa tại những điểm đến có nguy cơ quá tải cao, đặc biệt trong các khung giờ hoặc mùa cao điểm. Điều này có thể thực hiện thông qua hệ thống đặt chỗ trước hoặc cấp phép giới hạn.

- Đa dạng hóa sản phẩm và điểm đến: Khuyến khích đầu tư và phát triển các sản phẩm du lịch mới, khám phá các điểm đến tiềm năng chưa được khai thác nhằm phân tán lượng khách và giảm áp lực lên các điểm nóng hiện tại. Điều này phù hợp với lý thuyết về phân tán sức chứa nhằm tối ưu hóa trải nghiệm và giảm thiểu tác động.

Giảm thiểu tác động môi trường

- Chính sách khuyến khích du lịch xanh và Net Zero: Ban hành các chính sách ưu đãi như giảm thuế, hỗ trợ vốn cho các doanh nghiệp du lịch áp dụng công nghệ xanh, sử dụng năng lượng tái tạo và triển khai các chương trình giảm phát thải carbon. Đồng thời, thúc đẩy phát triển và nhân rộng mô hình “Net Zero tour” đã được thí điểm thành công.

- Giải pháp quản lý chất thải toàn diện: Phát triển và thực thi các quy định nghiêm ngặt hơn về quản lý chất thải rắn tại các điểm đến du lịch, bao gồm phân loại rác tại nguồn, tái chế, tái sử dụng và giảm thiểu sử dụng nhựa dùng một lần. Nâng cao năng lực xử lý chất thải cho các địa phương du lịch.

Nâng cao hài hòa xã hội và trải nghiệm du khách

- Chính sách thúc đẩy du lịch cộng đồng có trách nhiệm: Xây dựng khung chính sách khuyến khích sự tham gia của cộng đồng địa phương vào chuỗi giá trị du lịch, đảm bảo lợi ích được phân chia công bằng và quyền lợi của cộng đồng được tôn trọng. Điều này giúp giảm thiểu xung đột và tăng cường sự hài lòng của cả du khách lẫn người dân.

- Giải pháp giáo dục và nâng cao nhận thức: Phát triển các chương trình truyền thông, giáo dục cho cả du khách và người dân địa phương về du lịch có trách nhiệm, bảo tồn văn hóa và môi trường. Nâng cao nhận thức về các chuẩn mực hành vi ứng xử tại điểm đến để giảm thiểu các hiểu lầm và xung đột tiềm ẩn.

Tài liệu tham khảo:

1. Butler, R. W. (1980). The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources. Canadian Geographer/Le Géographe Canadien, 24(1), 5-12.

2. Ceballos-Lascuráin, H. (1996). Tourism, ecotourism, and protected areas: The state of nature-based tourism around the world and guidelines for its development. IUCN.

3. Doxey, G. V. (1975). A causation theory of visitor-resident irritants: Methodology and research inferences. The Impact of Tourism, 195-198

4. Freeman, R. E. (1984). Strategic management: A stakeholder approach. Pitman.

5. Gössling, S. (2002). Global environmental consequences of tourism. Global Environmental Change, 12(4), 283-292.

6. Gössling, S., Peeters, P., & Ceron, J. P. (2018). The environmental impacts of tourism. In S. Gössling & D. Fennell (Eds.). The Routledge Handbook of Tourism and Sustainability (pp. 57-69).

7. Nguyễn, T. A., & Lê, V. H. (2023). Quản lý sức chứa du lịch tại các điểm đến di sản ở Việt Nam. Tạp chí Du lịch và Phát triển.

8. O'Reilly, A. M. (1986). Tourism carrying capacity: Concepts and issues. Tourism Management, 7(4), 254-258.

9. Sharpley, R. (2009). Tourism development and the environment: Beyond sustainability? Tourism Geographies, 11(4), 541-556.

10. World Travel & Tourism Council (WTTC) & United Nations Environment Programme (UNEP) (1999). Agenda 21 for the Travel & Tourism Industry: Towards Environmentally Sustainable Development.