Nguyễn Thị Nga

Học viện Ngân hàng

Tóm tắt

Với sự phát triển của Blockchain, tiền kỹ thuật số đã xuất hiện và theo thời gian đã trở thành những đổi mới tài chính mang tính chuyển đổi, định hình lại bối cảnh tài chính toàn cầu. Tiền kỹ thuật số, chẳng hạn như Bitcoin và Ethereum, đã thách thức các hệ thống tài chính truyền thống bằng cách cung cấp các giải pháp thay thế phi tập trung cho tiền tệ truyền thống. Bài báo này khám phá sự phát triển của Tiền kỹ thuật số, các yếu tố chính đằng sau thành công và thất bại của chúng. Từ những phân tích về thành công và thất bại của các loại tiền số nhằm định hướng xây dựng các dự án tiền số an toàn và hiệu quả, đồng thời giúp các cơ quan quản lý và các nhà hoạch định chính sách xây dựng khung pháp lý phù hợp nhằm kiểm soát rủi ro.

Từ khóa: Tiền kỹ thuật số, Bitcoin, Ethereum, Binance coin

Summary

With the advancement of blockchain technology, digital currencies have emerged and, over time, evolved into transformative financial innovations that are reshaping the global financial landscape. Digital currencies such as Bitcoin and Ethereum have challenged traditional financial systems by offering decentralized alternatives to conventional money. This article explores the development of digital currencies and the key factors behind their success or failure. By analyzing successful and unsuccessful cases, the study aims to inform the design of safe and effective digital currency projects while also supporting regulators and policymakers in developing appropriate legal frameworks to manage associated risks.

Keywords: Digital currency, Bitcoin, Ethereum, Binance Coin

ĐẶT VẤN ĐỀ

Tiền kỹ thuật số là một dạng tiền tồn tại dưới dạng kỹ thuật số, có thể bao gồm cả tiền điện tử và tiền tệ do ngân hàng trung ương phát hành (CBDC) (Cunha et al, 2021). Ví dụ: Nhân dân tệ kỹ thuật số, e-Euro. Như vậy, tiền điện tử là một dạng tiền kỹ thuật số.

Tiền kỹ thuật số ra đời từ những ý tưởng mật mã học và phong trào cypherpunk cuối thế kỷ 20, nhưng chỉ thật sự tạo dấu ấn toàn cầu sau sự kiện ra mắt Bitcoin năm 2009. Bối cảnh này gắn liền với hậu quả của cuộc khủng hoảng tài chính 2008, khi niềm tin vào hệ thống tài chính truyền thống suy giảm nghiêm trọng. Kể từ đó, tiền kỹ thuật số đã phát triển mạnh mẽ, mở ra một hệ sinh thái tài chính số hóa, phi tập trung và không chịu sự kiểm soát tập trung, với mục tiêu khắc phục những điểm yếu cố hữu của thị trường tài chính toàn cầu (Lê, Trường & Nguyên, 2021).

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ chuỗi khối (blockchain) và hạ tầng tài chính số đã dẫn đến sự ra đời của nhiều loại tiền kỹ thuật số với các mục tiêu, cơ chế vận hành và phạm vi ứng dụng khác nhau. Bên cạnh các loại tiền mã hóa phi tập trung như Bitcoin, Ethereum, thị trường còn ghi nhận sự xuất hiện của stablecoin (như Tether, USDC), tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương (CBDC), và nhiều mô hình thí điểm khác. Một số loại tiền kỹ thuật số đã đạt được thành công đáng kể về mức độ chấp nhận, giá trị vốn hóa thị trường và ứng dụng thực tiễn, đặc biệt trong lĩnh vực thanh toán xuyên biên giới, lưu trữ giá trị và tài chính phi tập trung. Tuy nhiên, không ít dự án đã thất bại do thiếu minh bạch, quản trị yếu kém, hoặc không có giá trị sử dụng thực tiễn, dẫn đến mất niềm tin từ cộng đồng và sụp đổ thị trường. Sự đối lập này cho thấy tiền kỹ thuật số không phải là một khái niệm đồng nhất, mà là một phổ rộng các giải pháp tài chính số với mức độ thành công phụ thuộc lớn vào mô hình thiết kế, năng lực công nghệ, và khả năng thích ứng với môi trường pháp lý toàn cầu.

PHÂN TÍCH CÁC TRƯỜNG HỢP THÀNH CÔNG CỦA TIỀN KỸ THUẬT SỐ

Bitcoin (BTC)

Việc tạo ra Bitcoin được thực hiện hoàn toàn tự động thông qua một mạng lưới máy tính. Trong đó, mạng máy tính này hoạt động theo cơ chế Proof-of-Work (PoW) và các máy tính tham gia vào mạng đóng vai trò là các đơn vị đào tạo và giúp duy trì hoạt động của mạng. Hiện nay, có hai hình thức đào Bitcoin phổ biến: Cloud Mining và Hardware Mining. Bitcoin hoạt động trên một mạng phi tập trung được hỗ trợ bởi các thợ đào xác thực giao dịch và kiếm phần thưởng bằng BTC. Nó được coi là một kho lưu trữ giá trị và phương tiện trao đổi với giới hạn cứng là 21 triệu coin. Sự khan hiếm này khiến Bitcoin giống như vàng và là một tài sản đầu tư hấp dẫn.

Bitcoin đã trở thành đồng tiền kỹ thuật số thành công nhất nhờ những lý do chính sau:

Lợi thế là người đi đầu: Bitcoin là đồng tiền kỹ thuật số đầu tiên áp dụng công nghệ blockchain, biến nó thành tiêu chuẩn trong ngành tiền điện tử. Bitcoin đã thiết lập nền tảng cho toàn bộ ngành tiền điện tử.

Tính phi tập trung và bảo mật cao: Bitcoin hoạt động trên một mạng lưới phi tập trung, không bị bất kỳ chính phủ hoặc tổ chức nào kiểm soát. Điều này giúp Bitcoin chống lại sự kiểm duyệt và hạn chế từ các cơ quan quản lý tài chính. Ngoài ra, cơ chế đồng thuận Proof of Work (PoW) của Bitcoin đảm bảo tính bảo mật cao và ngăn chặn gian lận hoặc tấn công mạng.

Nguồn cung hạn chế (Hiệu ứng khan hiếm): Bitcoin có nguồn cung cố định là 21 triệu BTC, do đó không bị ảnh hưởng bởi lạm phát như tiền pháp định khi chính phủ in thêm tiền. Điều này tạo ra sự khan hiếm, làm tăng giá trị của Bitcoin theo thời gian khi nhu cầu tiếp tục tăng.

Tính minh bạch và bất biến: Bitcoin sử dụng công nghệ blockchain, nơi mọi giao dịch đều được ghi lại trên một sổ cái công khai, minh bạch và bất biến. Điều này làm tăng sự tin tưởng của người dùng và giảm nguy cơ gian lận trong hệ thống.

Khả năng áp dụng toàn cầu: Bitcoin không bị giới hạn bởi biên giới quốc gia, có thể sử dụng để thanh toán và giao dịch trên toàn thế giới mà không cần hệ thống tài chính truyền thống.

Sự chấp nhận từ cộng đồng và các nhà đầu tư tổ chức: Bitcoin đã thu hút sự chú ý của cả cá nhân và các tổ chức lớn như Tesla, MicroStrategy và các quỹ đầu tư lớn. Sự tham gia của các nhà đầu tư tổ chức giúp tăng tính hợp pháp của Bitcoin, khiến nó trở thành một phần quan trọng trong danh mục đầu tư của nhiều tổ chức tài chính.

Hệ sinh thái không ngừng mở rộng: Mạng Bitcoin không ngừng phát triển với nhiều công nghệ bổ sung như Lightning Network, giúp tăng tốc độ giao dịch và giảm phí. Ngoài ra, Bitcoin cũng được tích hợp vào các ứng dụng tài chính phi tập trung (DeFi), mở rộng ứng dụng của nó.

Ethereum (ETH)

Ethereum (ETH) là một loại tiền điện tử được Vitalik Buterin xây dựng vào năm 2013, thường được gọi là Bitcoin 2.0. Đây không chỉ là một loại tiền tệ mà còn là nền tảng để tạo ra nhiều ứng dụng khác thông qua ngôn ngữ lập trình của nó. Ethereum cũng được xây dựng trên nền tảng Blockchain, nhưng Ethereum được thiết kế phức tạp hơn và giàu tính năng hơn. Với Ethereum, người dùng không chỉ có thể sở hữu và giao dịch tiền điện tử Ether (ETH) mà các nhà phát triển cũng có thể xây dựng và triển khai các ứng dụng phi tập trung (DApp) và hợp đồng thông minh trên nền tảng blockchain này. Ethereum đã đặt nền móng cho hàng nghìn công ty khởi nghiệp công nghệ và các công ty lớn trên toàn thế giới, cung cấp một nền tảng để thúc đẩy sự đổi mới và phát triển trong các lĩnh vực như tài chính phi tập trung (DeFi), Blockchain Gaming, NFT và nhiều lĩnh vực khác (Swan, 2018). Thành công của Ethereum là nhờ các yếu tố sau:

Đổi mới đột phá với Hợp đồng thông minh: Ethereum đã mở rộng tiềm năng của blockchain bằng cách giới thiệu các hợp đồng thông minh. Đây là các chương trình tự động thực hiện các thỏa thuận khi các điều kiện được đáp ứng, loại bỏ nhu cầu về trung gian. Điều này tạo ra nền tảng cho sự phát triển của các ứng dụng phi tập trung (dApp), cho phép Ethereum vượt qua Bitcoin về chức năng.

Một hệ sinh thái phát triển mạnh mẽ: Ethereum không chỉ là một loại tiền điện tử mà còn là một nền tảng phát triển ứng dụng phi tập trung. Với hàng nghìn dự án được xây dựng trên Ethereum, bao gồm DeFi, NFT (mã thông báo không thể thay thế) và DAO (tổ chức tự trị phi tập trung), hệ sinh thái của Ethereum đang mở rộng và trở thành tiêu chuẩn cho nhiều cải tiến trong blockchain.

Tiêu chuẩn ERC-20 và sự bùng nổ của ICO: Ethereum đã giới thiệu tiêu chuẩn ERC-20, giúp các dự án dễ dàng phát hành mã thông báo trên blockchain của mình. Điều này dẫn đến sự bùng nổ của các Đợt chào bán tiền xu ban đầu (ICO) vào năm 2017, khi một loạt các công ty huy động vốn bằng cách phát hành mã thông báo trên Ethereum. Thành công của ICO đã củng cố vị thế của Ethereum như là nền tảng hàng đầu cho các dự án blockchain.

Cải tiến liên tục với Ethereum 2.0: Ethereum liên tục cập nhật và cải tiến để tăng khả năng mở rộng và hiệu suất. Ethereum 2.0, ra mắt vào năm 2022, đã chuyển từ Proof of Work (PoW) sang Proof of Stake (PoS), giảm mức tiêu thụ năng lượng, tăng tốc độ xử lý giao dịch và giảm phí gas. Những cải tiến này giúp Ethereum duy trì lợi thế cạnh tranh và thu hút nhiều nhà đầu tư hơn.

Phân cấp và cộng đồng mạnh mẽ: Ethereum có một cộng đồng các nhà phát triển, nhà đầu tư và người dùng cực kỳ năng động. Quá trình phát triển Ethereum được thực hiện thông qua quy trình Đề xuất cải tiến Ethereum (EIP), cho phép bất kỳ ai đóng góp ý tưởng để cải thiện hệ thống. Điều này tạo ra một hệ sinh thái mở, linh hoạt và thích ứng có thể thích ứng với các phát triển công nghệ.

Được các doanh nghiệp lớn hỗ trợ: Ethereum đã được các công ty và tổ chức tài chính lớn như JPMorgan, Microsoft và ConsenSys áp dụng và sử dụng trong các ứng dụng doanh nghiệp. Sự tham gia của nhiều công ty lớn vào hệ sinh thái Ethereum làm tăng thêm độ tin cậy và tính thực tế của nền tảng.

Binance Coin (BNB)

Binance Coin là đồng tiền gốc/mã thông báo gốc của Binance. Binance Coin được ra mắt vào năm 2017 thông qua ICO. Việc Binance liên tục mở rộng sang tài chính phi tập trung (DeFi) và mã thông báo không thể thay thế (NFT) đã thúc đẩy nhu cầu sử dụng BNB, đồng thời biến BNB không chỉ là một mã thông báo trao đổi thông thường. Binance Coin thành công nhờ các yếu tố quan trọng sau:

Hỗ trợ từ Sàn giao dịch Binance: BNB được giới thiệu bởi Binance - một trong những sàn giao dịch tiền điện tử lớn nhất thế giới. Việc Binance tích hợp BNB vào hệ sinh thái của mình đã giúp đồng tiền này nhanh chóng trở nên phổ biến. Người dùng Binance có thể sử dụng BNB để giảm phí giao dịch, tạo ra động lực mạnh mẽ để sở hữu và sử dụng đồng tiền này này.

Đa dạng hóa ứng dụng trong hệ sinh thái Binance: Ban đầu, BNB chỉ được sử dụng để giảm phí giao dịch trên Binance, nhưng sau đó, Binance đã mở rộng hệ sinh thái, biến BNB trở thành một phần không thể thiếu của nhiều dịch vụ như: Binance Launchpad; Binance Smart Chain (BSC).

Thanh toán: BNB được chấp nhận làm phương thức thanh toán trên nhiều nền tảng thương mại điện tử và các dịch vụ khác.

Chính sách "Đốt" để giảm nguồn cung: Binance triển khai chính sách đốt token (BNB Burn), nghĩa là định kỳ mua lại và tiêu hủy một phần nguồn cung BNB từ lợi nhuận của sàn giao dịch. Điều này giúp giảm nguồn cung lưu hành, tạo áp lực tăng giá BNB.

Cộng đồng và sự hỗ trợ mạnh mẽ của nhà đầu tư: Binance có một cộng đồng người dùng lớn và trung thành. Các chương trình như Binance Earn, staking BNB để nhận phần thưởng và các sự kiện khuyến mại đã giúp giữ chân người dùng và ổn định giá trị của BNB.

Khả năng thích ứng và đổi mới: Binance liên tục cập nhật và mở rộng hệ sinh thái của mình. Khi xu hướng DeFi phát triển mạnh mẽ vào năm 2020-2021, Binance đã nhanh chóng ra mắt Binance Smart Chain để cạnh tranh với Ethereum. Ngoài ra, Binance cũng đã phát triển NFT Marketplace, mở rộng ứng dụng của BNB.

Phí giao dịch thấp và tốc độ xử lý cao: BSC có phí giao dịch thấp hơn nhiều so với Ethereum, giúp người dùng dễ dàng thực hiện giao dịch và phát triển dApp mà không phải lo lắng về chi phí cao. Điều này đã thu hút một lượng lớn các nhà phát triển và dự án đến với BSC.

PHÂN TÍCH CÁC TRƯỜNG HỢP THẤT BẠI

Bên cạnh những trường hợp thành công, cũng có nhiều loại tiền kỹ thuật số không thành công như OneCoin, BitConnect và Dao:

OneCoin

Năm 2014, Karl Sebastian Greenwood và Ruja Ignatova thành lập OneCoin tại Sofia, Bulgaria và quảng bá OneCoin là thế hệ tiền kỹ thuật số Bitcoin tiếp theo. Ignatova tự gọi mình là "nữ hoàng tiền điện tử" và quảng bá OneCoin là đối thủ đáng gờm trên thị trường tiền điện tử đang phát triển nhanh chóng. Họ liên tục thao túng giá trị của Onecoin và có ít nhất 3,5 triệu người đã bị sập bẫy (Tam, 2023). Nguyên nhân thất bại:

(1) Kế hoạch Ponzi trá hình

Không có blockchain thực sự: Không giống như Bitcoin và Ethereum, OneCoin không có blockchain minh bạch để ghi lại các giao dịch. Nó chỉ hiển thị số dư giả trên hệ thống nội bộ của mình.

Lợi nhuận giả: Các nhà đầu tư được hứa hẹn lợi nhuận lên tới 300-500%, nhưng trên thực tế, số tiền đó chỉ được trả bằng tiền của các nhà đầu tư mới - bản chất của một kế hoạch Ponzi hay kế hoạch kim tử tháp.

Không có giao dịch bên ngoài: Người tham gia chỉ có thể mua và bán OneCoin trên sàn giao dịch nội bộ của công ty, chứ không giao dịch được trên bất kỳ sàn giao dịch tiền điện tử nào khác.

(2) Quảng cáo giả mạo và thao túng tâm lý nhà đầu tư

Ruja Ignatova đã tổ chức nhiều hội thảo lớn, thu hút các nhà đầu tư bằng những bài phát biểu hoành tráng, tuyên bố rằng OneCoin sẽ đánh bại Bitcoin.

Công ty tập trung vào hệ thống tiếp thị đa cấp (MLM), khuyến khích người tham gia tuyển dụng thành viên mới để nhận hoa hồng.

(3) Sự can thiệp của pháp lý

Năm 2017, nhiều chính phủ (Hoa Kỳ, Anh, Đức, Trung Quốc) bắt đầu điều tra OneCoin.

Năm 2019, Ruja Ignatova biến mất một cách bí ẩn và anh trai Konstantin Ignatov, đã bị bắt tại Hoa Kỳ.

Thiệt hại ước tính: hơn 4 tỷ đô la, với hàng triệu nhà đầu tư trên toàn thế giới mất tiền.

BitConnect

BitConnect là một mô hình tài chính sử dụng công nghệ để hoạt động như một nền tảng cho vay tiền điện tử có lợi nhuận do một công ty có tên là Bitconnect LTD cung cấp và sở hữu đồng tiền riêng, xếp hạng 25 trên bảng xếp hạng và có vốn hóa thị trường hơn 2 tỷ USD. Ra mắt vào năm 2016, BitConnect hứa hẹn lợi nhuận khổng lồ lên tới 40% mỗi tháng nhờ vào một bot giao dịch tự động. Vào ngày 04/01/2018, BitConnect bất ngờ nhận được lệnh ngừng và hủy bỏ khẩn cấp cùng với tuyên bố rằng BitConnect đang tham gia vào các giao dịch đầu tư gian lận và lừa đảo, do Hội đồng Chứng khoán Texas ban hành. Trang web của BitConnect sau đó liên tục báo cáo về việc bảo trì và nâng cấp hệ thống, trước khi đăng thông báo ngừng cho vay tiền điện tử vào ngày 17/01/20118, kết hợp với sự suy giảm "không thể ngăn cản" của thị trường tiền điện tử, gây ra sự nhầm lẫn cực độ trong số các nhà đầu tư. Sau khi BitConnect bị phanh phui, mọi người đã vô cùng sửng sốt khi nhận ra rằng thuật ngữ "chương trình đầu tư lợi nhuận cao" mà tổ chức này đưa ra thực chất chỉ là một hình thức lừa đảo, hứa hẹn lợi nhuận cao từ mô hình đầu tư bằng cách trả cho các nhà đầu tư trước đó số tiền đầu tư của các nhà đầu tư mới (Nguyen, 2018). Lý do thất bại:

Mô hình Ponzi cho vay không bền vững: BitConnect buộc các nhà đầu tư phải khóa BCC trong hệ thống và chỉ có thể rút sau một khoảng thời gian nhất định. Ngoài ra, lợi nhuận là ảo, người dùng được hứa hẹn lợi nhuận cao, nhưng thực chất họ chỉ lấy tiền của người dùng mới để trả cho người dùng cũ.

Token vô giá trị và thao túng giá: Giá BitConnect Coin (BCC) tăng mạnh từ dưới 1 USD lên hơn 400 USD vào cuối năm 2017. Công ty kiểm soát toàn bộ hệ thống nên dễ dàng thao túng giá để tạo cảm giác đầu tư có lãi.

Sự can thiệp và sụp đổ của chính phủ: Vào ngày 16/01/2018, BitConnect buộc phải đóng cửa sau khi Ủy ban Chứng khoán Texas và Bắc Carolina tuyên bố đây là một vụ lừa đảo. Ngay sau đó, giá BCC giảm 90% chỉ trong vài ngày, các nhà đầu tư mất hàng tỷ USD.

DAO (Tổ chức tự trị phi tập trung)

DAO là một trong những Tổ chức tự trị phi tập trung đầu tiên, ra mắt vào tháng 4/2016 trên nền tảng Ethereum. Nó được thiết kế như một quỹ đầu tư phi tập trung, nơi các nhà đầu tư đóng góp ETH để nhận token DAO và có quyền bỏ phiếu cho các dự án cần tài trợ. Đây được coi là một cuộc cách mạng trong cách thức hoạt động của các quỹ đầu tư, loại bỏ sự can thiệp của con người. DAO đã thu hút sự chú ý mạnh mẽ và huy động được hơn 150 triệu đô la, trở thành ICO lớn nhất vào thời điểm đó.

Lý do thất bại: Lỗ hổng bảo mật bị khai thác: mặc dù ý tưởng của DAO rất hứa hẹn, nhưng hợp đồng thông minh của đồng tiền này lại chứa một lỗ hổng nghiêm trọng trong mã nguồn. Cụ thể, tin tặc đã khai thác một lỗi trong hợp đồng thông minh cho phép chúng rút tiền nhiều lần trước khi số dư được cập nhật. Vào ngày 17/6/2016, tin tặc đã tấn công DAO và rút hơn 60 triệu đô la ETH, tương đương khoảng 1/3 tổng số tiền.

MỘT SỐ ĐỀ XUẤT VÀ KIẾN NGHỊ

Từ những phân tích đánh giá về nguyên nhân thành công và thất bại của tiền kỹ thuật số có thể đưa ra một số đề xuất và kiến nghị cho các nhà hoạch định chính sách và các nhà đầu tư như sau:

Đối với nhà hoạch định chính sách

Cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng và linh hoạt cho tiền kỹ thuật số hướng đến đảm bảo an toàn cho nhà đầu tư nhưng vẫn khuyến khích đổi mới sáng tạo. Bên cạnh đó, cần tăng cường giám sát các dự án tiền số để ngăn chặn hành vi gian lận, lừa đảo như các mô hình Ponzi trá hình. Hợp tác quốc tế trong quản lý tiền kỹ thuật số cũng đóng vai trò quan trọng để đối phó hiệu quả với rủi ro xuyên biên giới.

Đối với nhà đầu tư và người sử dụng

Cần cân nhắc kỹ lưỡng trước khi đầu tư, không nên chạy theo xu hướng không tìm hiểu kỹ về công nghệ nền tảng, mô hình hoạt động và tính pháp lý. Bên cạnh đó, nên ưu tiên các dự án minh bạch, uy tín và có ứng dụng thực tiễn rõ ràng. Các nhà đầu tư cũng nên đa dạng hóa danh mục đầu tư để giảm thiểu rủi ro.

KẾT LUẬN

Sự xuất hiện và phát triển nhanh chóng của tiền kỹ thuật số đã đặt ra cả cơ hội và thách thức đối với hệ thống tài chính toàn cầu. Qua phân tích các trường hợp thành công và thất bại điển hình, có thể thấy rằng không phải tất cả các loại tiền số đều mang lại giá trị thực tiễn hoặc tính bền vững lâu dài. Những dự án thành công thường hội tụ các yếu tố như công nghệ vững chắc và đổi mới liên tục, ứng dụng thực tế và tiện ích rõ ràng, tính bảo mật, tính minh bạch, khả năng mở rộng, mức độ chấp nhận cao và sự tuân thủ pháp lý. Ngược lại, nhiều thất bại bắt nguồn từ mô hình quản trị yếu kém, công nghệ không đáng tin cậy, thiếu cơ sở pháp lý rõ ràng và sự phụ thuộc vào đầu cơ. Việc nhận diện các đặc điểm này không chỉ giúp nâng cao nhận thức của nhà đầu tư và nhà hoạch định chính sách, mà còn góp phần xây dựng các khung pháp lý và định hướng phát triển tiền kỹ thuật số một cách bền vững, minh bạch và phù hợp với lợi ích công cộng trong kỷ nguyên số.

Tài liệu tham khảo

1. Au, C. H., Ho, K. K. W., Law, K. M. Y., & Chiu, D. K. W. (2024). Critical success factors of users’ continuous intention of adopting cryptocurrency exchanges: LAS‑VICT principle. Electronic Markets, 34(1), 1–16. https://doi.org/10.1007/s12525-024-00721-3

2. CGAP. (2022). Crypto consumer protection: Why 'wait and see' is no longer an option.

3. Cunha, P. R., Melo, P., & Sebastião, H. (2021). From Bitcoin to Central Bank Digital Currencies: Making Sense of the Digital Money Revolution. Future Internet, 13(7), 165. https://doi.org/10.3390/fi13070165

4. Lê, C. D., Trương, T. T., & Nguyễn, D. T. (2021, October 15). Toàn cảnh tiền tệ kỹ thuật số – Phần 1: Xu thế của thời đại. Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH). https://future.ueh.edu.vn/chi-tiet-knowlege/podcast-toan-canh-tien-te-ky-thuat-so-phan-1-xu-the-cua-thoi-dai/

5. Nguyen, N. (2018). Vụ lừa đảo thế kỷ trong lĩnh vực tiền ảo – Bitconnect đã ma mãnh như thế nào?. Báo điện tử dân trí. https://dantri.com.vn/cong-nghe/vu-lua-dao-the-ky-trong-linh-vuc-tien-ao-bitconnect-da-ma-manh-nhu-the-nao-20180118120925678.htm

6. Swan, M. (2018). Blockchain for business: Next-generation enterprise artificial intelligence systems. In P. Raj & G. C. Deka (Eds.), Advances in computers, 111, 121-162. Elsevier.

7. Tam. M. (2023). Đồng sáng lập tiền điện tử Onecoin nhận án 20 năm tù vì tội lừa đảo. Vietnam+ (VietnamPlus). https://www.vietnamplus.vn/dong-sang-lap-tien-dien-tu-onecoin-nhan-an-20-nam-tu-vi-toi-lua-dao-post894087.vnp

8. Vidal‑Tomás, D., Briola, A., & Aste, T. (2023). FTX’s downfall and Binance’s consolidation: The fragility of centralised digital finance. arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2302.11371