Đinh Xuân Tư, Nguyễn Quang Tạo

Học viện Chính trị - Bộ Quốc phòng

Nguyễn Thế Cao

Trường Sĩ quan Chính trị - Bộ Quốc phòng

Tóm tắt

Bài viết tập trung khái quát và phân tích một số nội dung cốt lõi trong tư tưởng Hồ Chí Minh về hợp tác xã, đặc biệt là những quan điểm có giá trị nền tảng trong việc phát triển mô hình kinh tế tập thể gắn với con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, bài viết phân tích quá trình vận dụng và phát triển tư tưởng của Người trong đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong thời kỳ đổi mới. Từ việc nhận diện rõ những chuyển biến của mô hình hợp tác xã trong thực tiễn, bài viết đề xuất một số định hướng nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của hợp tác xã.

Từ khóa: Hợp tác xã, kinh tế tập thể, kỷ nguyên phát triển mới, tư tưởng Hồ Chí Minh

Summary

The article outlines and analyzes several core elements of Ho Chi Minh’s thought on cooperatives, with a particular focus on perspectives of foundational significance for developing the collective economic model in association with Viet Nam’s socialist orientation. Building on this foundation, the article examines the application and evolution of Ho Chi Minh’s ideas in the Party’s and the State’s policies throughout the renovation period. By identifying the transformations of the cooperative model in practice, the article proposes several orientations to enhance the effectiveness of cooperative operations.

Keywords: Cooperatives, collective economy, new era of development, Ho Chi Minh’s thought

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, kinh tế tập thể mà nòng cốt là hợp tác xã (HTX) giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định rằng, HTX là con đường tất yếu để đưa nông dân thoát khỏi tình trạng sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, tiến tới nền sản xuất lớn mang tính chất xã hội chủ nghĩa. Tư tưởng đó được thể hiện rõ nét qua các nguyên tắc cốt lõi như: tự nguyện, dân chủ, công bằng, cùng có lợi, và sự gắn kết chặt chẽ giữa lợi ích tập thể với lợi ích của từng xã viên.

Trong bối cảnh đổi mới, Đảng Cộng sản Việt Nam đã vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh, khẳng định kinh tế tập thể với HTX làm nòng cốt là một bộ phận quan trọng trong nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Trước yêu cầu phát triển bền vững nền kinh tế và xây dựng nông thôn mới hiện nay, việc tiếp tục nghiên cứu, làm rõ và khẳng định giá trị lý luận cũng như thực tiễn của tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX không chỉ mang ý nghĩa học thuật sâu sắc mà còn có tính cấp thiết trong hoạch định chính sách và tổ chức thực tiễn phát triển kinh tế tập thể theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

NỘI DUNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ HỢP TÁC XÃ

Tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX là một bộ phận quan trọng trong hệ thống tư tưởng của Người về phát triển kinh tế - xã hội, gắn liền với mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam và được thể hiện qua một số nội dung sau:

Về khái niệm HTX, lần đầu tiên, Chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng khái niệm HTX trong báo cáo về hoạt động của báo Le Paria vào cuối năm 1922. Người viết: “Trước chiến tranh, Người An Nam có tổ chức vài HTX, nhưng chính quyền thực dân đã giải tán chúng, bắt giam những người tổ chức vì nghi là tuyên truyền cách mạng” [5]. Tiếp đó, vấn đề HTX được Người trình bày một cách đầy đủ, dễ hiểu trong cuốn sách Đường Kách mệnh xuất bản vào năm 1927. Người cho rằng: HTX là “góp gạo thổi cơm chung” “cho khỏi hao của, tốn công, lại có nhiều phần vui vẻ” [6]. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, HTX khác hội buôn, vì hội buôn lợi riêng, HTX lợi chung. HTX không giống các hội từ thiện, vì các hội ấy có tiêu đi mà không làm ra, và giúp đỡ bất kỳ ai nhưng có ý bố thí... HTX có các hình thức: HTX tiền bạc; HTX mua; HTX bán; HTX sinh sản [6]. Như vậy, theo quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, HTX là những tổ chức liên hợp tự nguyện của người lao động trong các lĩnh vực sản xuất, phân phối, lưu thông... nhằm chung sức, vốn liếng, cùng nhau tổ chức sản xuất và cải thiện đời sống.

Về mục đích của HTX, theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong điều kiện nước ta, HTX là cách tốt nhất để thực hiện mục tiêu “ích nước, lợi nhà”. Trong thư gửi điền chủ nông gia ngày 11/4/1946, Người viết: “Trong công cuộc xây dựng nước nhà, Chính phủ trông mong vào nông dân, trông cậy vào nông nghiệp một phần lớn. Nông dân ta giàu thì nước ta giàu. Nông nghiệp ta thịnh thì nước ta thịnh. Nông dân muốn giàu, nông nghiệp muốn thịnh, thì cần phải có HTX” [7]. Người nêu ra những ích lợi của HTX, đặc biệt là HTX nông nghiệp: “Nó là một cách tranh đấu kinh tế có hiệu quả nhất, để giúp vào việc xây dựng nước nhà. HTX nông nghiệp là một cách làm cho nhà nông đoàn kết, làm cho nhà nông thịnh vượng. HTX nông nghiệp giúp cho nhà nông đạt đến mục đích, đã ích quốc lại lợi dân” [7]. Đây là con đường để đưa người lao động tiếp cận và từng bước đi lên chủ nghĩa xã hội.

Về nguyên tắc, điều kiện xây dựng, phát triển HTX, theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, việc tổ chức HTX phải được tiến hành từng bước và phải tuân thủ những nguyên tắc tự nguyện, không thể ép buộc. Người viết: “Muốn xây dựng tổ đổi công, HTX được tốt phải đoàn kết, phải làm cho mọi người tự nguyện tham gia, phải bàn bạc dân chủ và phải tính toán cho công bằng, hợp lý” [8]. Người đưa ra những điều kiện để phát động phong trào HTX, đó là: tổ chức tuyên truyền những tri thức phổ thông về HTX; xuất bản sách báo nói về HTX phát cho dân quê; chính phủ nên phái người mở những cuộc diễn giảng làm cho dân chúng hiểu rõ lợi ích HTX và cách thức mở HTX. Để cho dân chúng trực tiếp thấy rõ lợi ích của HTX và tự nguyện tham gia thì cần phải xây dựng một số HTX “khuôn mẫu”. “Phải làm thế nào cho xã viên trong HTX thu nhập nhiều hơn thu nhập của nông dân trong tổ đổi công và tổ viên trong tổ đổi công thu nhập nhiều hơn thu nhập của nông dân còn làm ăn riêng lẻ” [9]. Đồng thời, phải chuẩn bị cán bộ cho HTX. “Chính phủ nên mở ở các tỉnh những lớp huấn luyện cán bộ chuyên về HTX. Mỗi làng sẽ cử một hai người theo học lớp đó.... Học xong những người cán bộ đó về làng sẽ là những cái loa truyền bá lý tưởng HTX” [7].

Phải xây dựng HTX từ thấp đến cao phù hợp với cơ sở vật chất, nhận thức của người lao động và trình độ quản lý của cán bộ. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, trước hết phải xây dựng tốt phong trào đổi công ở khắp mọi nơi và trên cơ sở đó sẽ xây dựng HTX nông nghiệp từ thấp tới cao. Muốn tiến lên HTX bậc cao, các HTX và nông dân, xã viên phải củng cố toàn diện HTX, đẩy mạnh sản xuất. Phải chuẩn bị thật tốt khi có đủ điều kiện mới đưa HTX lên bậc cao. “Các cấp từ trung ương đến huyện phải lãnh đạo chặt chẽ, thiết thực, phải đến tận nơi kiểm tra, đôn đốc và phải đi đúng đường lối quần chúng, không được quan liêu, chỉ lãnh đạo phong trào trên giấy tờ” [8].

VẬN DỤNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ HỢP TÁC XÃ TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI Ở VIỆT NAM

Trong công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, Đảng Cộng sản Việt Nam đã kiên trì vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX, coi đây là một định hướng quan trọng nhằm phát triển kinh tế tập thể, góp phần xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Từ những năm đầu đổi mới (1986) đến nay, việc phát triển HTX luôn được xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm, thể hiện rõ tính nhất quán trong quan điểm và sự linh hoạt trong tổ chức thực tiễn.

Nghị quyết số 10/NQ-TW ngày 5/4/1988 của Bộ Chính trị về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp xác định HTX là “tập đoàn sản xuất là tổ chức kinh tế tự nguyện của nông dân, lập ra dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự hướng dẫn, giúp đỡ của Nhà nước, hoạt động theo nguyên tắc tự quản lý, tự chịu trách nhiệm về hiệu quả sản xuất kinh doanh; có tư cách pháp nhân, bình đẳng trước pháp luật với các đơn vị kinh tế khác; có trách nhiệm phát huy tính ưu việt của quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa”. Quan điểm nhất quán được khẳng định trong các kỳ đại hội tiếp theo của Đảng. Hội nghị Trung ương 5 khóa IX ban hành Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002 về tiếp tục đổi mới, phát triển, nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể đã làm rõ hơn mục tiêu phát triển của kinh tế tập thể và HTX; xác định cần phải mở rộng HTX với nhiều hình thức, quy mô, ngành nghề, lĩnh vực khác nhau nhằm giúp kinh tế HTX khắc phục yếu kém, nâng cao tốc độ tăng trưởng, đóng góp nhiều hơn cho nền kinh tế. Đến Đại hội XIII, Đảng ta tiếp tục nhấn mạnh “kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác không ngừng được củng cố, phát triển” [4]. Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16/6/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới xác định: “Kinh tế tập thể với nhiều hình thức tổ chức kinh tế hợp tác đa dạng, phát triển từ thấp đến cao (tổ hợp tác, HTX, liên hiệp HTX…) trong đó HTX là nòng cốt”.

Đảng xác định những nguyên tắc cơ bản trong quản lý phát triển HTX như: (i) Nhà nước giữ vai trò ban hành chính sách và pháp luật, tuyên truyền, vận động, thuyết phục, tạo điều kiện thuận lợi và điều chỉnh hoạt động của HTX; (ii) Nhà nước không can thiệp vào các hoạt động của HTX. HTX do các thành viên tự lập ra và tự chịu trách nhiệm theo quy định của pháp luật; (iii) Phát triển HTX phải phù hợp với từng lĩnh vực kinh tế, xã hội và vùng lãnh thổ, bảo đảm tính phù hợp giữa quan hệ sản xuất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.

Cụ thể hóa chủ trương của Đảng, thể chế phát triển HTX ở Việt Nam không ngừng được hoàn thiện. Luật HTX qua 4 lần ban hành, sửa đổi, bổ sung vào các năm 1996, 2003, 2012 và 2023 đã tạo hành lang pháp lý quan trọng phát triển các HTX tại Việt Nam, tiếp cận gần hơn với bản chất, giá trị, nguyên tắc của HTX trên thế giới, bước đầu đã tác động tích cực đến tổ chức, hoạt động của các HTX. Nhiều chính sách hỗ trợ phát triển HTX được ban hành kịp thời, đồng bộ; tập trung vào hỗ trợ vốn, tín dụng ưu đãi, đào tạo nguồn nhân lực, chuyển giao khoa học - công nghệ, xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường và ứng dụng chuyển đổi số…

Với chủ trương, chính sách đúng đắn, sáng tạo của Đảng và Nhà nước, mô hình HTX đã có bước phát triển đáng ghi nhận. Tính đến hết quý II năm 2025, cả nước có 34.848 HTX đang hoạt động, tăng 2.160 đơn vị (6,6%) so với cùng kỳ năm 2024, trong đó lĩnh vực nông nghiệp chiếm 61,6% (854 HTX) và phi nông nghiệp chiếm 38,4% (533 HTX). Các HTX thu hút hơn 6,17 triệu thành viên, tạo việc làm thường xuyên cho khoảng 1,65 triệu lao động. Sự gia tăng ổn định cả về quy mô và số lượng khẳng định mô hình HTX tiếp tục là lựa chọn phù hợp, hiệu quả đối với người dân trong tổ chức sản xuất và phát triển kinh tế trong giai đoạn hiện nay [10].

Tuy HTX chứng kiến sự tăng trưởng nhưng chưa thực sự bền vững. Phần lớn các HTX có quy mô nhỏ cả về nguồn vốn và số lượng thành viên bình quân trên một HTX, thiếu vốn và cơ sở vật chất; trình độ về khoa học công nghệ lạc hậu; trình độ năng lực, kinh nghiệm của đội ngũ cán bộ quản lý chủ chốt của HTX còn hạn chế, ít được đào tạo… [3].

MỘT SỐ ĐỀ XUẤT

Để tiếp tục hiện thực hóa, vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX nhằm thúc đẩy phát triển HTX ở Việt Nam trong kỷ nguyên mới, cần thực hiện tốt một số vấn đề sau:

Một là, kiên định nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi trong phát triển HTX. Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh “không gò ép, không mệnh lệnh” trong xây dựng HTX. Do đó, phải phát triển HTX dựa trên nhu cầu, lợi ích và sự tự nguyện của xã viên, bảo đảm dân chủ trong quản trị, công khai minh bạch tài chính, phân phối công bằng. Đây là điều kiện then chốt để HTX bền vững, tránh hình thức hoặc chạy theo phong trào.

Hai là, gắn kết lợi ích tập thể với lợi ích của từng xã viên. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, muốn HTX phát triển thì lợi ích của từng xã viên phải được bảo đảm. Trong kỷ nguyên mới, cần tập trung hoàn thiện cơ chế phân phối hài hòa, vừa theo mức đóng góp vốn, vừa theo hiệu quả lao động, sản xuất, kinh doanh; có chính sách bảo vệ lợi ích của nông dân nhỏ lẻ trong bối cảnh cạnh tranh thị trường.

Ba là, hiện đại hóa HTX gắn với đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Chủ tịch Hồ Chí Minh coi HTX là “trường học thực hành chủ nghĩa xã hội”. Theo đó, cần định hướng phát triển HTX theo mô hình mới, hiện đại, ứng dụng công nghệ số, thương mại điện tử và liên kết chuỗi giá trị… giúp HTX không chỉ tồn tại, phát triển mà còn cạnh tranh hiệu quả trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Bốn là, xây dựng đội ngũ cán bộ HTX “vừa hồng, vừa chuyên”. Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn căn dặn cán bộ HTX phải gương mẫu, có năng lực quản lý, “lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ”. Do đó, phải coi trọng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản trị HTX có trình độ chuyên môn, kỹ năng kinh doanh, am hiểu pháp luật, đồng thời có đạo đức, trách nhiệm xã hội... Đây là khâu quyết định sự thành bại của HTX.

Năm là, tăng cường vai trò hỗ trợ, định hướng của Nhà nước và tổ chức chính trị - xã hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng Nhà nước phải giúp HTX về vốn, kỹ thuật, đào tạo. Trong thời kỳ mới, cần tiếp tục xây dựng, hoàn thiện cơ chế chính sách đồng bộ (tín dụng ưu đãi, đất đai, khoa học - công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực), phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức đoàn thể trong vận động nông dân tham gia HTX. Sự hỗ trợ này không thay thế vai trò tự chủ của HTX mà tạo môi trường thuận lợi để HTX phát triển.

Tài liệu tham khảo:

1. Ban Chấp hành Trung ương (2022). Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 16/6/2022 về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới.

2. Bộ Chính trị (1998). Nghị quyết số 10-NQ/TW ngày 5/4/1998 về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp.

3. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2024). Sách trắng hợp tác xã Việt Nam năm 2024, Nxb Thống kê.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Tập I, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật.

5. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.

6. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 2. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.

7. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 4, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.

8. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 11, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.

9. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 12, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.

10. Liên minh Hợp tác xã Việt Nam (2025). Hội nghị Ban Chấp hành lần thứ 15, khóa VI (nhiệm kỳ 2020-2025), ngày 31/7/2025.