TS. Nguyễn Thị Hồng Lâm

Học viện Báo chí và Tuyên truyền

Email: honglamhcma@gmail.com

Tóm tắt

Việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là quá trình phức hợp, đòi hỏi sự kiên định về mục tiêu xã hội chủ nghĩa; đồng thời, linh hoạt trong vận dụng các nguyên lý kinh tế thị trường hiện đại. Trong tiến trình đó, quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin tiếp tục được Đảng ta vận dụng sáng tạo, làm nền tảng tư tưởng, lý luận để xây dựng thể chế kinh tế vừa phù hợp với thực tiễn đất nước, vừa giữ vững định hướng chính trị, xã hội đặc trưng của Việt Nam. Bài viết này vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, từ đó đưa ra các giải pháp thiết thực, phù hợp với thực tiễn và bối cảnh phát triển mới.

Từ khóa: Chủ nghĩa Mác - Lênin, kinh tế thị trường, Việt Nam

Summary

The improvement of the socialist-oriented market economy institution in Vietnam is a complex process, requiring steadfastness in pursuing socialist goals while remaining flexible in applying modern market economy principles. In this process, the viewpoints of Marxism-Leninism continue to be creatively applied by the Communist Party of Vietnam as the ideological and theoretical foundation for building an economic institution that aligns with the country’s realities while maintaining Vietnam’s distinctive political and social orientation. This article applies the perspectives of Marxism-Leninism in the improvement of the socialist-oriented market economy institution and proposes practical solutions suited to the current development context.

Keywords: Marxism-Leninism, market economy, Vietnam

QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN VỀ THỂ CHẾ KINH TẾ

Trên cơ sở kế thừa có chọn lọc những giá trị về hình thức cộng hòa tư sản và tổng kết kinh nghiệm của Công xã Pari, mô hình Xô viết, C. Mác, Ph. Ăngghen, sau đó, V.I. Lênin đã phác họa thành công thể chế của chế độ xã hội chủ nghĩa (XHCN) và cộng sản chủ nghĩa. Có thể khẳng định rằng, C. Mác chính là nhà thể chế đầu tiên, bởi C. Mác đã nhấn mạnh về những hình thức bắt buộc của hành vi và khẳng định trong các hình thức bắt buộc ấy, các quá trình kinh tế được thể chế hóa. Tiếp đó, V.I. Lênin đã phát triển sáng tạo lý luận đó trong hoàn cảnh lịch sử mới. Một trong những đóng góp to lớn của chủ nghĩa Mác - Lênin vào lý luận kinh tế là lý luận về chế độ sở hữu, các thành phần kinh tế, nguyên tắc cưỡng chế kinh tế và chủ nghĩa duy vật lịch sử.

Mặc dù, C. Mác không phải là người trực tiếp đưa ra khái niệm về thể chế và thể chế kinh tế, nhưng từ những tư tưởng được thể hiện trong các tác phẩm của ông đã chứng tỏ rằng, C. Mác chính là người đầu tiên đặt nền tảng lý luận quan trọng để phân tích đặc điểm, tính chất và vai trò của thể chế, thể chế kinh tế trong sự vận động, phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội trong tiến trình phát triển của xã hội.

Theo C. Mác, thể chế là một bộ phận cấu thành của kiến trúc thượng tầng xã hội, được hình thành và vận hành dựa trên cơ sở hạ tầng kinh tế, tức tổng thể các quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất trong một thời kỳ nhất định. C. Mác nhấn mạnh: “Trong sự sản xuất xã hội ra đời sống của mình, con người có những quan hệ nhất định, tất yếu, không tùy thuộc vào ý muốn của họ - tức những quan hệ sản xuất, những quan hệ này phù hợp với một trình độ phát triển nhất định của các lực lượng sản xuất vật chất của họ. Toàn bộ những quan hệ sản xuất ấy họp thành cơ cấu kinh tế của xã hội, tức là cái cơ sở hiện thực trên đó dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị và những hình thái ý thức xã hội nhất định tương ứng với cơ sở hiện thực đó”.

Tuy nhiên, C. Mác cũng cho rằng, thể chế không phải là bất biến, nó luôn chịu sự tác động của mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Khi lực lượng sản xuất phát triển vượt qua khuôn khổ của các quan hệ sản xuất hiện tại, một cuộc cách mạng xã hội sẽ diễn ra, dẫn đến sự thay đổi về cơ sở hạ tầng kinh tế, từ đó, kéo theo sự thay đổi trong kiến trúc thượng tầng, bao gồm cả thể chế.

Như vậy, có thể khẳng định, chủ nghĩa Mác - Lênin đã có những quan điểm sâu sắc về thể chế kinh tế thị trường, đặt nền tảng lý luận cho việc phân tích vai trò của thị trường trong các hình thái kinh tế - xã hội và định hướng phát triển trong chủ nghĩa xã hội.

VẬN DỤNG CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN NHẰM HOÀN THIỆN THỂ CHẾ KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐINH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM

Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN là một nhiệm vụ trung tâm trong tiến trình đổi mới và phát triển Đất nước. Quá trình này đòi hỏi sự kế thừa và vận dụng sáng tạo những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, phù hợp với điều kiện lịch sử, văn hóa, kinh tế - xã hội của Việt Nam. Trên cơ sở đó, việc phát triển thể chế không chỉ là yêu cầu về kỹ thuật quản lý kinh tế, mà còn là biểu hiện sinh động của con đường đi lên chủ nghĩa xã hội mà Đảng và Nhân dân ta đã lựa chọn.

Một là, luôn kiên định mục tiêu độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng định mối quan hệ hữu cơ giữa sự nghiệp giải phóng dân tộc và giải phóng giai cấp, giữa độc lập dân tộc và xây dựng XHCN. Ở Việt Nam, trải qua quá trình cách mạng lâu dài và gian khổ, mục tiêu này đã trở thành nguyên tắc bất di bất dịch trong mọi giai đoạn phát triển. Việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN không nằm ngoài mục tiêu đó, mà chính là phương tiện để hiện thực hóa nó trong điều kiện mới.

Sự thống nhất giữa độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội không chỉ là định hướng lý luận, mà còn là cơ sở chính trị cho việc xây dựng mô hình thể chế kinh tế đặc thù. Như Cương lĩnh xây dựng Đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội đã xác định: “Độc lập dân tộc là điều kiện tiên quyết để thực hiện chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa xã hội là cơ sở vững chắc để bảo đảm độc lập dân tộc”. Do đó, việc hoàn thiện thể chế phải bảo đảm không xa rời mục tiêu chiến lược này, đồng thời, thích ứng linh hoạt với những biến động của môi trường kinh tế - chính trị toàn cầu.

Hai là, hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường luôn đảm bảo công bằng và tiến bộ xã hội trong từng chủ trương, chính sách. Một đặc trưng căn bản của mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN là sự kết hợp giữa tăng trưởng kinh tế với bảo đảm công bằng, tiến bộ xã hội. Theo tinh thần của chủ nghĩa Mác - Lênin, nhà nước giữ vai trò điều tiết để khắc phục những hạn chế của thị trường tự do, đồng thời, bảo vệ lợi ích của người lao động và các nhóm dễ bị tổn thương trong xã hội.

Ở Việt Nam, việc hoàn thiện thể chế kinh tế luôn đặt trong mối tương quan với yêu cầu bảo đảm công bằng xã hội. Thực tiễn cho thấy, bên cạnh những thành tựu trong tăng trưởng, quá trình phát triển thị trường cũng bộc lộ các bất cập như phân hóa giàu nghèo, bất bình đẳng trong tiếp cận cơ hội. Do đó, Đảng và Nhà nước kiên trì nguyên tắc phát triển bao trùm, với vai trò lãnh đạo toàn diện của Đảng, hiệu lực điều hành của Nhà nước và sự tham gia giám sát của nhân dân nhằm bảo đảm từng chính sách thể chế đều hài hòa giữa hiệu quả và công bằng.

Ba là, giữ vững nguyên tắc lý luận gắn với thực tiễn, phát huy sức mạnh đại đoàn kết của cả nhân dân. Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là nền tảng trong phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin. Từ thực tiễn Việt Nam, nguyên tắc này được quán triệt sâu sắc trong quá trình hoạch định chính sách và đổi mới thể chế. Lý luận không được vận dụng một cách máy móc, giáo điều mà phải thường xuyên được điều chỉnh, phát triển từ những tổng kết thực tiễn sinh động.

Trong tiến trình đổi mới, Đảng ta đã nhấn mạnh việc xuất phát từ thực tiễn để bổ sung và hoàn thiện lý luận về kinh tế thị trường định hướng XHCN. Mỗi giai đoạn phát triển đều cần được soi chiếu bằng lý luận khoa học nhưng cũng đòi hỏi sự linh hoạt, thích nghi. Tư tưởng Hồ Chí Minh về lý luận mang tính sáng tạo, cần được cập nhật liên tục từ đời sống thực tiễn, đã và đang trở thành kim chỉ Nam trong quá trình hoàn thiện mô hình thể chế phù hợp với bối cảnh mới.

Bốn là, luôn kết hợp sức mạnh dân tộc và sức mạnh của thời đại trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Chủ nghĩa Mác - Lênin luôn coi mối quan hệ giữa phong trào cách mạng của một quốc gia cụ thể với phong trào cách mạng thế giới là mối quan hệ bộ phận và toàn thể, có tác động qua lại lẫn nhau. Kế thừa tư tưởng đó, Đảng ta luôn coi mối quan hệ giữa sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại là mối quan hệ hữu cơ, quan trọng; sức mạnh dân tộc sẽ tăng lên nếu biết kết hợp với sức mạnh thời đại. Phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế ở nước ta hiện nay không chỉ là hiện tượng đơn lẻ của Việt Nam, mà nằm trong xu thế vận động chung của kinh tế thế giới. Do đó, sự vận dụng sáng tạo, kết hợp tiến trình của nước ta với xu hướng kinh tế thế giới sẽ giúp cộng hưởng hiệu quả.

Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay, Đảng ta đã xác định: 1) Phải nắm bắt chính xác nội dung đặc điểm và xu thế phát triển của kinh tế khu vực và thế giới; 2) Luôn nêu cao tính độc lập, tự chủ, tự cường trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN trong điều kiện cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và bối cảnh hội nhập mới; 3) Thực hiện đường lối ngoại giao rộng mở, để tạo điều kiện mở rộng hợp tác kinh tế được với tất cả các nước trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền và phát huy lợi thế so sánh về kinh tế của nhau... Từ đó, tạo điều kiện thuận lợi cho tiến trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế ở Việt Nam.

Năm là, phát huy vai trò yếu tố chính trị trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, kinh tế giữ vai trò quyết định trong đời sống xã hội, nhưng chính trị cũng có tính độc lập tương đối và ảnh hưởng mạnh mẽ trở lại đối với kinh tế. Ở Việt Nam, sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản là nhân tố quyết định bảo đảm định hướng XHCN của nền kinh tế thị trường, từ đó định hình lộ trình và nội dung phát triển thể chế.

Vai trò của chính trị trong phát triển thể chế không chỉ thể hiện ở việc hoạch định đường lối, mà còn ở năng lực tổ chức thực hiện, kiểm tra, giám sát và điều chỉnh chính sách. Trong bối cảnh kinh tế thế giới biến động, sự ổn định về chính trị - xã hội là một lợi thế lớn để bảo đảm cho quá trình hoàn thiện thể chế diễn ra bền vững, hiệu quả. Điều này cũng thể hiện tư tưởng xuyên suốt của Đảng về phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng Đảng là then chốt, phát triển văn hóa là nền tảng tinh thần, bảo đảm quốc phòng và an ninh là trọng yếu, thường xuyên.

HOÀN THIỆN THỂ CHẾ KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM THÍCH ỨNG VỚI BỐI CẢNH CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ

Để vận dụng hiệu quả chủ nghĩa Mác - Lênin trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN, Việt Nam cần xác định rõ những giải pháp thiết thực, phù hợp với thực tiễn và bối cảnh phát triển mới. Các giải pháp này phải đảm bảo giữ vững định hướng XHCN; đồng thời, nâng cao tính chủ động, linh hoạt của nền kinh tế thị trường hiện đại. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Đổi mới sáng tạo là động lực quan trọng để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và đảm bảo sự phát triển bền vững. Để thúc đẩy đổi mới sáng tạo, cần tập trung vào việc hỗ trợ doanh nghiệp nghiên cứu và phát triển (R&D) và xây dựng các trung tâm khởi nghiệp sáng tạo. Việc hỗ trợ R&D có thể được thực hiện thông qua các chính sách ưu đãi thuế, tài trợ từ ngân sách nhà nước hoặc thành lập các quỹ hỗ trợ đổi mới sáng tạo. Các doanh nghiệp cần được khuyến khích đầu tư vào nghiên cứu và phát triển sản phẩm công nghệ cao, tạo ra giá trị gia tăng lớn hơn cho nền kinh tế. Đồng thời, cần xây dựng một số trung tâm khởi nghiệp sáng tạo tại các thành phố lớn, cung cấp không gian làm việc, kết nối với nhà đầu tư và hỗ trợ pháp lý cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo...

Thứ hai, hoàn thiện chính sách về đầu tư xây dựng hạ tầng kinh tế số. Hạ tầng số là nền tảng quan trọng để phát triển kinh tế số và thúc đẩy chuyển đổi số quốc gia. Để hoàn thiện hạ tầng số, cần tập trung vào 2 mục tiêu chính là phát triển hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia và khuyến khích đầu tư vào hạ tầng công nghệ thông tin. Theo đó, cần đầu tư nhằm hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia với khả năng kết nối và đồng bộ cao. Hệ thống này không chỉ cung cấp thông tin chính xác, kịp thời cho các cơ quan quản lý mà còn hỗ trợ các doanh nghiệp và người dân tiếp cận dễ dàng hơn với các dịch vụ công. Các cơ sở dữ liệu quan trọng như đăng ký dân cư, quyền về tài sản và thuế cần được số hóa và tích hợp để nâng cao hiệu quả quản lý. Bên cạnh đó, cần khuyến khích khu vực tư nhân tham gia đầu tư vào hạ tầng số.

Thứ ba, hoàn thiện hệ thống pháp luật về kinh tế chia sẻ. Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, kinh tế chia sẻ đang trở thành một xu hướng phát triển kinh tế mới. Vì vậy, để quản lý lĩnh vực kinh tế này, cần có hệ thống pháp luật phù hợp và đồng bộ nhằm phát huy mặt tích cực; đồng thời, hạn chế các rủi ro phát sinh trong quá trình phát triển. Trong thời gian tới, cần tập trung vào việc xử lý, hạn chế các rủi ro phát sinh do sự phát triển của kinh tế chia sẻ. Bên cạnh đó, việc phát huy vai trò của các bộ, ngành chủ quản từng lĩnh vực đặc thù là vấn đề cần được quan tâm hơn.

Thứ tư, hoàn thiện pháp luật về bảo vệ dữ liệu cá nhân và an ninh mạng. Cần bổ sung quy định về trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm quyền được bảo vệ đối với dữ liệu cá nhân trong Bộ luật Hình sự. Một số hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ dữ liệu cá nhân, xâm phạm an ninh mạng như hành vi thu thập, sử dụng, khai thác, chuyển nhượng trái phép dữ liệu cá nhân gây hậu quả nghiêm trọng hoặc được thực hiện ở quy mô lớn có thể xem xét tội phạm hóa, hình sự hóa. Từ đó, cần bổ sung các chế tài cụ thể hơn về tội phạm hình sự có liên quan trong Bộ luật Hình sự hiện hành đối với những cá nhân và pháp nhân thương mại có hành vi vi phạm.

Thứ năm, tạo lập môi trường cạnh tranh năng động hơn, thích ứng tốt với sự nhanh chóng của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và biến đổi khí hậu toàn cầu. Ngày nay, xu thế tăng trưởng xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế số đang là xu hướng phổ biến trên phạm vi toàn thế giới. Vì vậy, cần xây dựng, hoàn thiện thể chế kinh tế xanh, kinh tế số để đảm thích ứng với biến đổi khí hậu và sự thay đổi nhanh chóng của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Theo đó, thể chế cần bảo đảm nguyên tắc nhà nước bảo đảm quyền bình đẳng cho tất cả các doanh nghiệp, không phân biệt loại hình, thành phần kinh tế trong cơ hội tiếp cận các nguồn lực. Bên cạnh đó, cần có hệ thống giải pháp đồng bộ, khả thi, thống nhất từ lý luận đến thực tiễn để huy động nguồn lực, phát huy thế mạnh cho phát triển kinh tế xanh, kinh tế số, mà trọng tâm là năng lượng xanh, ứng dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, công nghiệp công nghệ số, nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh sản phẩm xanh, công nghệ số trên thị trường toàn cầu.

Tài liệu tham khảo:

1. C. Mác - Ph. Ăngghen (2022). Toàn tập, tập 4, 13, 23, 24, 25, 26. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

2. V.I. Lênin (2005). Toàn tập, tập 1, 33, 36, 38, 39. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001, 2006, 2011, 2016, 2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, X, XI, XII, XIII, Nxb Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội.