TS. Lê Nguyễn Diệu Anh

Trường Đại học Thương mại

Email: dieuanh.ln@tmu.edu.vn

Tóm tắt

Khu vực doanh nghiệp nhà nước vẫn luôn đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp phát triển kinh tế của Việt Nam. Bài viết đánh giá vai trò chủ đạo, nòng cốt của khu vực kinh tế nhà nước trong phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam. Bên cạnh việc khẳng định những đóng góp tích cực của khu vực kinh tế nhà nước, nghiên cứu này làm rõ những hạn chế để có những giải pháp nhằm phát huy đúng mức vai trò của kinh tế nhà nước trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng ở Việt Nam hiện nay.

Từ khóa: kinh tế nhà nước, phát triển kinh tế

Summary

The state-owned enterprise sector is crucial to Vietnam's economic development. This article assesses the leading and core role of the state economic sector in Vietnam's socio-economic development. In addition to affirming the positive contributions of the state economic sector, this study clarifies the limitations of having solutions to properly promote the role of the state economy in the current conditions of developing a socialist-oriented market economy and increasingly deep international integration in Vietnam.

Keywords: state economy, economic development

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong thời gian qua, Việt Nam đã huy động được nhiều nguồn lực của mọi thành phần kinh tế vào thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, xóa đói giảm nghèo, nâng cao nội lực của nền kinh tế. Trong đó, kinh tế Nhà nước được xác định đóng vai trò chủ đạo. Kinh tế nhà nước là công cụ vật chất để khắc phục những hạn chế, khuyết tật của cơ chế thị trường, thực hiện các chính sách xã hội, bảo đảm an ninh quốc phòng. Theo Tổng cục Thống kê (2024), năm 2023 khu vực kinh tế nhà nước đóng góp vào GDP là 1.183.884,66 tỷ đồng, tăng 5,3% so với năm 2022. Khu vực kinh tế nhà nước đảm nhận những nhiệm vụ trên để dẫn dắt, khai phá những lĩnh vực quan trọng đối với nền kinh tế, nhiều dự án trọng điểm được đẩy nhanh tiến độ triển khai, như: Dự án Nhà máy Điện Nhơn Trạch 3,4; Dự án Cảng hàng không quốc tế Long Thành, Nhà ga T3 Cảng hàng không Quốc tế Tân Sơn Nhất; Dự án mở rộng đường cao tốc Thành phố Hồ Chí Minh - Long Thành - Dầu Giây… Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ ấy, bên cạnh những kết quả tích cực đã đạt được, kinh tế nhà nước cũng bộc lộ những hạn chế, bất cập, ảnh hưởng đến phát huy vai trò chủ đạo trong nền kinh tế nhiều thành phần và cần có những giải pháp khắc phục.

CƠ SỞ LÝ LUẬN

Kinh tế nhà nước

Kinh tế nhà nước là một thành phần quan trọng trong cấu trúc kinh tế của một quốc gia. Kinh tế nhà nước được hiểu là khu vực kinh tế thuộc sở hữu của nhà nước, do nhà nước trực tiếp quản lý, điều hành và tổ chức các hoạt động sản xuất, kinh doanh thông qua bộ máy đại diện là các cơ quan quản lý nhà nước. Theo Điều 51 Hiến pháp 2013, kinh tế nhà nước gồm doanh nghiệp mà Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ hoặc nắm phần lớn cổ phần và các tài nguyên, khoáng sản và các tài sản khác thuộc sở hữu nhà nước. Kinh tế nhà nước được xây dựng trên chế độ sở hữu toàn dân về tư liệu sản xuất.

Thành phần kinh tế nhà nước bao gồm các yếu tố thuộc sở hữu nhà nước và các yếu tố thuộc sở hữu toàn dân mà Nhà nước được giao quyền đại diện chủ sở hữu và thống nhất quản lý, trong đó có doanh nghiệp nhà nước. Kinh tế nhà nước là tập hợp sức mạnh kinh tế thể hiện trên các ngành, lĩnh vực trọng yếu từ các định chế tài chính, pháp luật, sức mạnh quản lý đến điều hành của hệ thống chính trị. Các doanh nghiệp nhà nước sẽ cạnh tranh bình đẳng với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác. Tuy nhiên, các doanh nghiệp nhà nước sẽ tiên phong trong các lĩnh vực, ngành mũi nhọn, cần vốn lớn, đòi hỏi công nghệ tiên tiến, hiện đại, những lĩnh vực mà tư nhân không thể làm được hoặc không muốn làm, những ngành, lĩnh vực trọng yếu, liên quan đến an ninh - quốc phòng...

Vai trò của kinh tế nhà nước

Với phạm vi rộng lớn như vậy, kinh tế nhà nước giữ vị trí trọng yếu, vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, tạo nền tảng cơ bản để phát triển mọi ngành, lĩnh vực, thành phần kinh tế.

Về kinh tế: Kinh tế nhà nước tạo ra các điều kiện vật chất, các tiền đề kinh tế-xã hội để các thành phần kinh tế khác phát triển, đặc biệt là hệ thống kết cấu hạ tầng, nguồn lực vốn và công nghệ tiên tiến. Kinh tế nhà nước là bộ phận có khả năng hướng dẫn, giúp đỡ và liên kết, tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế khác cùng phát triển. KTNN đảm nhận các lĩnh vực sản xuất-kinh doanh có tính chiến lược, các lĩnh vực khoa học - công nghệ mũi nhọn làm đầu tàu, gương mẫu cho các thành phần kinh tế khác cùng phát triển.

Về chính trị: Kinh tế nhà nước là công cụ giúp Đảng và Nhà nước bảo đảm tính định hướng xã hội chủ nghĩa cho nền kinh tế qua từng giai đoạn phát triển, nhất là khi nền kinh tế phải đối mặt với những cú sốc lớn, những biến động bất thường, hay khi có thiên tai, thảm họa…

Về xã hội: Kinh tế nhà nước là công cụ giúp Nhà nước giải quyết các vấn đề xã hội bức xúc, bảo đảm thực hiện mục tiêu công bằng giữa các vùng, các dân tộc khác nhau sinh sống trên một quốc gia.

Kinh tế nhà nước ở các nước tư bản có vai trò quan trọng trong cung ứng dịch vụ công, giao thông, công viên, bảo đảm an ninh công cộng... Anh vốn được coi là nơi khai sinh của lý thuyết kinh tế thị trường tự do nhưng đến năm 2018, Chính phủ Anh đã quyết định dừng hẳn các dự án về kết cấu hạ tầng tư nhân hóa với lý do các dự án công có tư nhân tham gia tốn phí hơn so với các dự án công chỉ do nhà nước thực hiện. Thực tế ở Mỹ cho thấy, tuy Nhà nước ít can thiệp thông qua trợ cấp và tín dụng, nhưng lại thường sử dụng các chính sách ưu đãi về thuế khoá, đặc biệt là giảm thuế lợi tức. Ở Đức, vai trò kinh tế nhà nước được thực hiện bằng việc hoạch định các chính sách kinh tế phù hợp với sự vận động của nền kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm các mục tiêu kinh tế - xã hội của quốc gia, như: chính sách nhân lực, chống khủng hoảng chu kỳ, thương mại, tăng trưởng… là những chính sách chủ yếu để thực hiện mục tiêu tăng trưởng và ổn định nền kinh tế Đức. Như vậy, có thể thấy, ngay ở các nước tư bản có nền kinh tế thị trường phát triển cao, kinh tế nhà nước có vai trò rất quan trọng, là một trong những công cụ quản lý vĩ mô giúp khắc phục những khuyết tật của kinh tế thị trường.

THỰC TRẠNG KINH TẾ NHÀ NƯỚC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Quan điểm của các đại hội Đảng về phát triển kinh tế Nhà nước

Từ quan điểm của các đại hội Đảng được trình bày trong Bảng, có thể thấy rõ vai trò chủ đạo, nòng cốt của kinh tế nhà nước được thể hiện cả về kinh tế, chính trị và xã hội.

Bảng: Quan điểm phát triển kinh tế nhà nước của Đảng Cộng sản Việt Nam

Nguồn: Tổng hợp của tác giả

Bên cạnh đó, Chỉ thị số 07/CT-TTg, ngày 22/2/2024 của Thủ tướng Chính phủ về đổi mới quản trị, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh và thúc đẩy mạnh mẽ đầu tư phát triển của các tập đoàn, tổng công ty, doanh nghiệp nhà nước, yêu cầu các tập đoàn, tổng công ty nhà nước và các doanh nghiệp nhà nước tiếp tục phát huy vai trò mở đường, dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế, bảo đảm doanh nghiệp nhà nước là lực lượng tiên phong dẫn đầu trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và phục hồi nền kinh tế (Báo điện tử Chính phủ, 2024).

Thực trạng phát triển kinh tế nhà nước của Việt Nam

Theo Tổng cục thống kê (2024), khu vực kinh tế nhà nước đóng góp vào GDP là 1.183.884,66 tỷ đồng, tăng 5,3% so với năm 2022 (Hình).

Hình: Đóng góp của kinh tế nhà nước vào GDP

Nguồn: Tổng cục Thống kê, 2024

Kinh tế Việt Nam đang phát triển rất mạnh mẽ về nhiều lĩnh vực mang tính công, như: quốc phòng, an ninh, năng lượng, sân bay, cảng biển, logistic, hạ tầng giao thông…, nên khu vực kinh tế nhà nước đảm nhận những nhiệm vụ trên để dẫn dắt, khai phá những lĩnh vực quan trọng đối với nền kinh tế.

Đa số doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế nhà nước đã khẳng định vị trí đầu tàu về hiệu quả sản xuất kinh doanh, phát huy tốt vai trò là công cụ, lực lượng vật chất để Chính phủ điều tiết nền kinh tế nhằm ổn định kinh tế vĩ mô, kiềm chế lạm phát, tạo nguồn thu, đóng góp quan trọng cho phát triển kinh tế xã hội, thực hiện nhiệm vụ an ninh quốc phòng và an sinh xã hội như: dự án trọng điểm, cấp bách, có ý nghĩa rất quan trọng để nâng cao sự ổn định vận hành hệ thống điện, tăng cường cung cấp điện cho miền Bắc, góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia - Đường dây tải điện 500kV mạch 3 Quảng Trạch (Quảng Bình) - Phố Nối (Hưng Yên) được Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) giao Tổng Công ty Truyền tải điện Quốc gia (EVNNPT) làm chủ đầu tư với tổng mức đầu tư hơn 22.300 tỉ đồng. Tổng Công ty Cà phê Việt Nam (VINACAFE) đã xây dựng và đăng ký sở hữu thành công bộ nhận diện sản phẩm mới Vietnam Coffee, cùng một loạt sản phẩm cà phê qua chế biến sâu như cà phê hoà tan, cà phê rang xay... (Phương Hà, 2024).

Năm 2024, tình hình tài chính hợp nhất của các tập đoàn, tổng công ty do Ủy ban quản lý vốn Nhà nước làm đại diện chủ sở hữu, doanh thu ước đạt 2.030.572 tỉ đồng, lợi nhuận trước thuế ước đạt 111.692 tỉ đồng; giá trị nộp Ngân sách Nhà nước ước đạt 206.206 tỉ đồng. Về tình hình đầu tư phát triển, năm 2024, giá trị thực hiện đầu tư hợp nhất của 19 tập đoàn, tổng công ty ước đạt 160 nghìn tỉ đồng, bằng 130% so với cùng kỳ năm 2023.

Về doanh nghiệp nhà nước, tính đến năm 2023, cả nước có 676 doanh nghiệp nhà nước, nắm giữ số tài sản trị giá hơn 3,8 triệu tỉ đồng. Tổng doanh thu năm 2023 của các doanh nghiệp nhà nước đạt 1,65 triệu tỉ đồng, vượt 4% kế hoạch; trong đó, doanh thu của riêng 19 Tập đoàn, Tổng công ty và Tập đoàn Viettel đạt hơn 1,3 triệu tỉ đồng, chiếm gần 80% tổng doanh thu của toàn bộ doanh nghiệp nhà nước. Lợi nhuận trước thuế của doanh nghiệp nhà nước khoảng 125,8 nghìn tỉ đồng, vượt 8% kế hoạch năm; đóng góp ngân sách nhà nước khoảng 166 nghìn tỉ đồng, vượt 8% kế hoạch năm (Phương Chi, 2024)

Tuy nhiên, khi Nhà nước nắm trong tay một khối lượng sở hữu khổng lồ, thì chính những bất lợi (khuyết tật) của sở hữu nhà nước bắt nguồn từ đặc điểm của hình thức sở hữu này ngày càng bộc lộ và tạo nên xu hướng làm giảm tính hiệu quả của thành phần kinh tế này, kéo theo sự sụt giảm hiệu quả của toàn bộ nền kinh tế. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, vai trò gương mẫu của kinh tế nhà nước đối với các thành phần kinh tế khác chưa thật rõ và nổi bật, nhất là gương mẫu trong ứng dụng các thành tựu khoa học - công nghệ vào hoạt động sản xuất kinh doanh, gương mẫu trong làm ăn có hiệu quả, gương mẫu trong việc chấp hành pháp luật và các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước. Cụ thể, việc sử dụng nguồn lực ngân sách nhà nước nhà nước không hiệu quả gây thất thoát, lãng phí như Nhà máy sản xuất Xơ sợi Đình Vũ, Nhà máy Nhiên liệu sinh học Bio-Ethanol Dung Quất, Nhà máy Đóng tàu Dung Quất…

Thứ hai, hoạt động sản xuất, kinh doanh của một số doanh nghiệp vẫn còn thua lỗ; kết quả giải ngân vốn đầu tư của nhiều doanh nghiệp nhà nước quy mô lớn chưa đạt kế hoạch. Theo báo cáo của Kiểm toán nhà nước năm 2022, tổng lỗ lũy kế của các doanh nghiệp nhà nước đến cuối năm 2022 là 69.892 tỷ đồng, chiếm 10,1% tổng vốn chủ sở hữu. Trong năm 2022, có 64/676 doanh nghiệp nhà nước phát sinh lỗ, với tổng lỗ là 29.456 tỷ đồng.

Thứ ba, một số doanh nghiệp nhà nước gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe và đời sống của người dân. Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường năm 2022, có 3.319 cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, trong đó có 550 cơ sở do doanh nghiệp nhà nước quản lý. Trong năm 2022, các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng của doanh nghiệp nhà nước đã xả thải ra môi trường 10,8 triệu tấn chất thải, trong đó có 1,2 triệu tấn chất thải nguy hại.

Ngoài ra, năng lực cạnh tranh, ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, chuyển đổi xanh, chuyển đổi số của các doanh nghiệp nhà nước còn hạn chế; công tác đổi mới quản trị doanh nghiệp còn chậm…

ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP

Việc xác định kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo là đúng đắn, phù hợp với điều kiện của Việt Nam và là tiêu chí quan trọng bảo đảm tính định hướng xã hội chủ nghĩa cho nền kinh tế. Để khắc phục còn tồn tại những hạn chế, yếu kém của thành phần kinh tế này, một số giải pháp được đề xuất như sau:

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện thể chế, chính sách, đặt các doanh nghiệp nhà nước vào môi trường cạnh tranh bình đẳng với doanh nghiệp của khu vực tư nhân, khu vực có vốn đầu tư nước ngoài. Lấy thước đo hiệu quả kinh tế làm kim chỉ nam cho các doanh nghiệp nói chung và doanh nghiệp nhà nước nói riêng vận hành và tiến tới xóa bỏ các rào cản, khác biệt trong hoạt động của doanh nghiệp nhà nước với doanh nghiệp các khu vực kinh tế khác.

Thứ hai, kinh tế nhà nước cần đổi mới, sắp xếp, cơ cấu lại cho đúng chức năng, nhiệm vụ đầu tàu, dẫn dắt, định hướng; bên cạnh đó là đẩy mạnh tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước và xử lý dứt điểm những yếu kém trong tổ chức, quản lý, điều hành. Tiếp tục đẩy mạnh cơ cấu lại khu vực doanh nghiệp nhà nước. Cổ phần hóa nhanh và triệt để các doanh nghiệp nhà nước mà Nhà nước không cần nắm giữ, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, các doanh nghiệp sản xuất và cung ứng ra thị trường các sản phẩm tiêu dùng thông thường. Những nước có tiềm năng nông nghiệp như Việt Nam sẽ chú trọng các mô hình nông nghiệp mới như nông nghiệp thông minh, nông nghiệp xanh; những nước có tiềm năng du lịch sẽ tập trung khai thác tốt hơn ngành công nghiệp không khói này; các nước có tiềm năng năng lượng tái tạo sẽ tập trung khai thác các nguồn năng lượng gió, thuỷ triều và mặt trời…

Thứ ba, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư tác động không nhỏ đến khu vực kinh tế nhà nước, đồng thời cũng là cơ hội để khu vực kinh tế nhà nước khẳng định vai trò và vị thế của mình. Do đó, đòi hỏi khu vực kinh tế nhà nước cần có các biện pháp cải tổ mạnh mẽ để nắm bắt cơ hội do cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại cũng như những thách thức do nó tạo ra.

Thứ tư, để kinh tế nhà nước làm tốt vai trò chủ đạo trong phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, ngoài việc khu vực kinh tế này phải có nguồn lực đủ lớn, còn phải có đội ngũ cán bộ có tầm và có tâm. Cần đào tạo, bồi dưỡng. lựa chọn đội ngũ cán bộ làm việc trong khu vực kinh tế Nhà nước; xây dựng cơ chế, chính sách sử dụng, đãi ngộ tiến bộ và cạnh tranh để người lao động thực sự toàn tâm đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và phát triển khu vực kinh tế nhà nước./.

Tài liệu tham khảo

1. Báo điện tử Chính phủ (2024), Doanh nghiệp nhà nước tiên phong dẫn đầu trong đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và phục hồi nền kinh tế, truy cập từ https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/doanh-nghiep-nha-nuoc-tien-phong-dan-dau-trong-doi-moi-sang-tao-chuyen-doi-so-va-phuc-hoi-nen-kinh-te-11924022307153765.htm.

2. Phương Chi (2024), Doanh thu khối doanh nghiệp nhà nước đạt 1,65 triệu tỷ đồng năm 2023, truy cập từ https://tapchicongthuong.vn/doanh-thu-khoi-doanh-nghiep-nha-nuoc-dat-1-65-trieu-ty-dong-nam-2023-117475.htm.

3. Phương Hà (2024), Dấu ấn vị thế của doanh nghiệp Nhà nước năm 2024, truy cập từ https://laodong.vn/doanh-nghiep-doanh-nhan/dau-an-vi-the-cua-doanh-nghiep-nha-nuoc-nam-2024-1440941.ldo.

4. Tổng cục Thống kê (2024), Số liệu thống kê, truy cập từ https://www.gso.gov.vn/so-lieu-thong-ke.