Bức tranh tổng quan ĐMST và khởi nghiệp của Việt Nam năm 2023

Báo cáo Hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo mở Việt Nam 2023 được thực hiện bởi Nền tảng kết nối Đổi mới sáng tạo mở BambuUP, dưới sự bảo trợ của Cục Phát triển thị trường và Doanh nghiệp Khoa học và Công nghệ (NATEC) và Trung tâm Hỗ trợ khởi nghiệp Sáng tạo Quốc gia (NSSC). Đây là năm thứ 3 báo cáo được thực hiện, với cấu trúc mới và diện mạo mới; tiếp tục là cơ sở dữ liệu toàn diện, khắc họa toàn cảnh hệ sinh thái ĐMST Mở Việt Nam dành cho các nhà lãnh đạo, quản trị, phát triển chiến lược doanh nghiệp. Báo cáo tổng hợp số liệu khảo sát, phân tích, dự báo với sự cố vấn của hơn 45 chuyên gia hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực quản trị, phát triển chiến lược, khởi nghiệp, công nghệ, đầu tư. Báo cáo có giá trị tư vấn, định hướng cho doanh nghiệp về chiến lược ĐMST để có thể tồn tại và thích ứng trong thời kỳ được dự báo là tiếp tục có nhiều biến động sắp tới. Những tiềm năng và thách thức đối với doanh nghiệp và tập đoàn tại Việt Nam được tổng hợp thông qua phân tích chuyên sâu về xu hướng ĐMST, xu hướng công nghệ trên thế giới, khu vực và tình hình cụ thể tại Việt Nam. Ngoài ra, báo cáo còn đề xuất một số cách thức tiếp cận và hướng dẫn, nhằm giúp doanh nghiệp tiến tới ĐMST mở, thuận lợi bước vào năm vận hành mới.

Báo cáo Hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo Mở Việt Nam 2023 trở lại với cấu trúc mới, diễn mạo mới

Năm nay báo cáo được phát hành với cấu trúc, diện mạo mới với chủ đề “Thế giới phẳng của đổi mới sáng tạo” (The Flat World of Innovation) với mục tiêu giới thiệu những giải pháp ĐMST của Việt Nam ra thế giới mạnh mẽ hơn và đưa những giải pháp của thế giới về Việt Nam, để tạo luồng chảy giao thao tri thức và kinh nghiệm triển khai hoạt động ĐMST. 3 phần của báo cáo tập trung vào các xu hướng và cách thức ĐMST trong doanh nghiệp và tập đoàn; sự trỗi dậy của các loại hình kinh tế mới và xu hướng trong 3 lĩnh vực: Sales & Marketing 4.0; An ninh mạng & Bảo mật dữ liệu; Ứng dụng của Blockchain. 12 ưu tiên của nhà lãnh đạo trong bối cảnh thế giới BANI tầm nhìn 2030 được liệt kê, bên cạnh đó, nội dung cuốn báo cáo này đã khẳng định lại tầm quan trọng của tài sản trí tuệ được đảm đảm đối với doanh nghiệp, chứ không chỉ là tài sản về thương hiệu hay công nghệ; cập nhật về hệ sinh thái ĐMST mở Việt Nam và tổng kết tình hình đầu tư công nghệ tại Việt Nam năm 2023; kết quả khảo sát mức độ sẵn sàng ĐMST của 3 chủ thể gồm nhà nước, doanh nghiệp và startup kể từ 2022. Việt Nam là một trong 7 quốc gia thu nhập trung bình đạt được nhiều tiến bộ nhất về ĐMST trong thập kỷ qua, tăng 2 bậc trên bảng xếp hạng về chỉ số ĐMST thế giới so với 2023. Tuy nhiên, tình hình đầu tư công nghệ năm qua nhìn chung đã chững lại do suy thoái chung trên toàn cầu.

Báo cáo năm nay cũng giới thiệu toàn cảnh Hệ sinh thái ĐMST của Hàn Quốc; Israel; khu vực Vịnh Lớn (Quảng Đông - Macau - Trung Quốc); Thái Lan và Singapore với sự tham gia của các đối tác tại từng quốc gia. Ngoài ra, 43 bản đồ giải pháp ĐMST ở các lĩnh vực đã được hoàn thiện với sự ghi danh của hơn 3.000 đơn vị startup và doanh nghiệp trong nước lẫn quốc tế. Con số này cao gấp đôi so với báo cáo năm 2022 và đặc biệt Hàn Quốc, Thái Lan, Singapore là 3 quốc gia nước ngoài có số lượng startup ghi danh nhiều nhất.

Ông Phạm Dũng Nam - Giám đốc Trung tâm Hỗ trợ Khởi nghiệp Sáng tạo Quốc gia (NSSC) kiêm Giám đốc Đề án 844 cho biết: “Báo cáo có ý nghĩa đặc biệt trong việc thúc đẩy sự phát triển bền vững của hệ sinh thái ĐMST mở Việt Nam, đặc biệt là trong sự vận động của các xu hướng từ quốc tế. Tôi tin rằng Báo cáo Hệ sinh thái ĐMST Mở Việt Nam 2023 sẽ tạo được nhiều tiếng vang cả trong nước và quốc tế, và góp phần tạo nên bước chuyển mình để ĐMST Việt Nam bứt phá.”

Hệ sinh thái khởi nghiệp và ĐMST thế giới chịu ảnh hưởng mạnh

Năm 2023 tiếp tục là một năm nhiều sóng gió và khó khăn của kinh tế thế giới. Quá nhiều "cơn gió nghịch" đã đẩy kinh tế toàn cầu năm 2023 vào một trong những giai đoạn ảm đạm nhất kể từ cuộc khủng hoảng tài chính thế giới năm 2007-2008. Báo cáo ĐMST Việt Nam 2023 đã chỉ ra, tính đến tháng 8/2023, tổng vốn đầu tư mạo hiểm cho khởi nghiệp toàn cầu trị giá 187,6 tỷ USD, giảm 46,4% so với cùng kỳ năm 2022. Trung bình mỗi tháng 23,4 tỷ USD được đầu tư cho startup, sụt giảm rõ rệt so với 37 tỷ đô/tháng của năm 2022.

Hệ sinh thái khởi nghiệp và ĐMST thế giới năm 2023 không có nhiều con số tăng trưởng nổi bật

Tốc độ tăng trưởng kỳ lân cũng đã giảm mạnh, chỉ tăng 8,5% (từ 2022 đến 2023) so với 67% (từ 2021 đến 2022) và 80% (từ 2020 đến 2021). Số lượng kỳ lân mới trung bình hằng tháng của năm 2023 cũng đánh dấu mốc thấp nhất trong vòng hơn 4 năm qua (tổng hợp từ StartupBlink, Crunchbase, CBInsights). Nhìn tổng quan, Hệ sinh thái khởi nghiệp và ĐMST thế giới năm qua cũng không có nhiều con số tăng trưởng nổi bật.

Phân tích về xu hướng các ngành và lĩnh vực, Báo cáo cho biết trong năm 2023, Phần mềm và Dữ liệu tiếp tục là lĩnh vực được lựa chọn nhiều nhất để các nhà sáng lập thành lập ra các công ty khởi nghiệp mới, chiếm 31,95%. Các lĩnh vực phổ biến ngay sau lần lượt là Healthtech (12,83%) và Fintech (10,43%). Ngành Thương mại điện tử & Bán lẻ và Công nghệ xã hội & Giải trí tỏ ra kém hấp dẫn hơn với startup. Các startup trong 2 lĩnh vực này đã giảm so với năm 2022, từ 9,76% còn 9,47% cho ngành Thương mại điện tử & Bán lẻ và 10,38% còn 9,74% cho ngành Công nghệ xã hội & Giải trí.

Đáng chú ý, năm 2023 cũng đánh dấu sự suy giảm của các hệ sinh thái khởi nghiệp hàng đầu, gây ra bởi những sai lầm trong chính sách của những thành phố lớn của từng quốc gia. Ví dụ điển hình nhất là Trung tâm ĐMST của thế giới là San Francisco (Hoa Kỳ), đã trở nên tương đối đắt đỏ và thiếu an toàn. London, hệ sinh thái xếp thứ 3 toàn cầu, cũng đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng hậu Brexit. Sự phát triển của Bắc Kinh và Thượng Hải trong những năm qua đều bị hạn chế, bởi sự cô lập của Trung Quốc khỏi hệ sinh thái khởi nghiệp toàn cầu và các chính sách trừng phạt của chính phủ đối với các tập đoàn công nghệ lớn.

Cần cú hích cho hệ sinh thái ĐMST Việt Nam

Bên cạnh những khó khăn chung của tình hình thế giới, Việt Nam vẫn có không ít điểm sáng trong bức tranh chủ đạo của hệ sinh thái ĐMST mở. Theo Báo cáo Chỉ số ĐMST toàn cầu năm 2023 (GII 2023) do Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) công bố, Việt Nam tăng 2 bậc so với năm 2022, đạt xếp hạng 46/132 quốc gia, nền kinh tế. Với xếp hạng 46/132 trên Bảng xếp hạng chỉ số ĐMST toàn cầu, Việt Nam đang duy trì vị trí thứ 2 trong nhóm các quốc gia thu nhập trung bình thấp, xếp sau Ấn Độ. Trong khu vực ASEAN, Việt Nam xếp sau Singapore (5), Malaysia (36) và Thái Lan (43). Theo WIPO, Việt Nam là một trong 7 quốc gia thu nhập trung bình đạt được nhiều tiến bộ nhất về ĐMST trong thập kỷ qua và cũng là một trong 3 quốc gia giữ kỷ lục có thành tích vượt trội so với mức độ phát triển trong 13 năm liên tiếp.

Cũng theo báo cáo, phương diện đầu tư vốn cho hoạt động khoa học - công nghệ ĐMST của Việt Nam vẫn chưa được cải thiện. Mức đầu tư vào ghiên cứu và Phát triển (R&D) so với GDP của Hệ sinh thái Việt Nam vẫn còn thấp và có xu hướng giảm. Năm 2023, con số được ghi nhận về mức đầu tư R&D so với GDP của Việt Nam là 0,4%, thấp hơn mức trung bình của khu vực Đông Nam Á, xếp hạng 66 toàn cầu, giảm 7 bậc so với năm ngoái, xếp hạng thấp hơn cả xếp hạng của năm 2021. Trong khi đó, các nước trong cùng khu vực đã có sự gia tăng về nguồn vốn đầu tư vào hoạt động này, và nhanh chóng vươn lên trên bảng xếp hạng năm 2023 như: Thái Lan: 1,3% (tăng 4 hạng), Singapore 2,2% (tăng 3 hạng), Malaysia: 1%. Nhìn vào con số này, có thể nhận thấy mối tương quan thuận chiều giữa việc đầu tư vào R&D của một quốc gia và mức độ phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp của quốc gia đó.

Đáng chú ý, Báo cáo cho thấy doanh nghiệp Việt còn gặp nhiều trở ngại khi ĐMST. 75% doanh nghiệp được khảo sát trong báo cáo khẳng định rằng, việc chưa được nhận thức đầy đủ về vai trò của ĐMST mở dẫn đến động lực hiện thực hóa chưa rõ ràng. Trong bối cảnh hệ sinh thái ĐMST có chiều hướng chững lại năm 2023, các doanh nghiệp Việt Nam thể hiện sự thay đổi về ưu tiên thực hiện ĐMST mở giữa các lĩnh vực hoạt động, cụ thể: lĩnh vực Marketing & Bán hàng được 73% số doanh nghiệp khảo sát lên kế hoạch thực hiện ĐMST trong tương lai, tăng 48% so với năm 2022, trong khi đó lĩnh vực R&D vẫn tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong kế hoạch ĐMST với 51%.

Xu hướng công nghệ thế giới đến 2030

Theo Báo cáo Hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo Mở Việt Nam năm 2023, công nghệ có quy mô về mặt thị trường tầm nhìn đến 2030 lớn nhất vẫn là IoT (internet vạn vật), xếp vị trí tiếp theo là trí tuệ nhân tạo (AI). Trong khi đó, hydrogen xanh, hay công nghệ xe điện là nhóm có tốc độ tăng trưởng nhanh. Ngoài ra, tài sản vô hình sẽ là nguồn vốn tăng trưởng mới quan trọng mà doanh nghiệp cần chú trọng.

IoT và trí tuệ nhân tạo được dự báo sẽ là 2 thị trường công nghệ giá trị nhất

“Tài sản trí tuệ” là động lực tăng trưởng quan trọng mà doanh nghiệp cần lưu tâm, để có thể phát triển bền vững trước sự thay đổi chóng vánh của thị trường công nghệ. Đặc biệt, với nhóm startup, hay vì chỉ dừng lại ở thương hiệu hay giải pháp công nghệ, tài sản trí tuệ được bảo đảm mới là động lực về vốn quan trọng hơn hết. Bà Nguyễn Hương Quỳnh, CEO BambuUP cho biết, nếu nhìn vào chỉ số của các của doanh nghiệp S&P 500, giá trị đóng góp của nhóm tài sản vô hình ngày càng lớn và đã chiếm đến 90% cấu phần giá trị thị trường của các doanh nghiệp này vào năm 2020. Trung Quốc hiện đang là quốc gia đi rất nhanh với tỷ lệ sở hữu bằng sáng chế, tập trung vào các công nghiệp tiên phong 4.0, công nghệ năng lượng xanh & tái tạo.

Đầu tư công nghệ tại Việt Nam chững lại

Dẫn số liệu từ Do Ventures, Báo cáo Hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo Mở Việt Nam năm 2023 mang đến bức tranh tổng quan về đầu tư công nghệ năm vừa qua tại Việt Nam. Cụ thể, theo Báo cáo, trước bối cảnh kinh tế toàn cầu hiện nay, hoạt động đầu tư mạo hiểm tại Việt Nam tiếp tục chững lại, đánh dấu mức giảm 2 năm liên tiếp kể từ năm 2021. Trong 9 tháng năm 2023, tổng giá trị các thương vụ giảm 13%, đạt tổng cộng 427 triệu USD. Xu hướng này thể hiện rõ ràng hơn ở mức giảm mạnh 40% trong số lượng thương vụ, chạm mức thấp nhất kể từ năm 2018 với 56 giao dịch được ghi nhận. Số lượng giao dịch cũng đã giảm đáng kể ở các thương vụ với quy mô gọi vốn nhỏ và trung bình, với mức giảm đáng kể nhất là 50% trong các thương vụ có giá trị dưới 500 nghìn USD. Số lượng giao dịch trong phạm vi 10-50 triệu USD giảm không đáng kể, vẫn duy trì ở mức cao hơn so với giai đoạn trước năm 2022. Xu hướng này cho thấy sự có mặt ngày càng nhiều của các công ty công nghệ “trưởng thành” trong hệ sinh thái khởi nghiệp của Việt Nam.

Doanh nghiệp cần quan tâm nhiều hơn đến tài sản trí tuệ

Bà Lê Hoàng Uyên Vy, đồng sáng lập và Giám đốc điều hành Do Ventures cho biết: “Trong bối cảnh nhiều thách thức đối với cả nền kinh tế nội địa và toàn cầu hiện nay, việc gọi vốn ngày càng trở nên khó khăn khi các nhà đầu tư rất thận trọng với quyết định giải ngân. Khi đánh giá một công ty, nhà đầu tư sẽ quan tâm nhiều hơn đến bài toán đơn vị kinh tế (unit economics) thay vì tốc độ tăng trưởng nhanh chóng, đặc biệt với các công ty ở giai đoạn đầu. Vì vậy, các startup cần có sự thích ứng và chuyển hướng sang mô hình tăng trưởng bền vững để có thể vượt qua giai đoạn biến động hiện tại.”

Khó khăn vẫn bao trùm doanh nghiệp Việt trong năm 2023 và 2024

Việt Nam không nằm ngoài vòng ảnh hưởng, khi nền kinh tế thế giới đứng trước sự suy thoái, cùng với căng thẳng địa chính trị và lạm phát gia tăng. Hàng trăm ngàn doanh nghiệp đã không còn khả năng duy trì, cũng như tìm ra hướng đi mới để vượt qua khó khăn dẫn tới trực trạng ngừng hoạt động và giải thể tăng lên đáng kể trong 9 tháng đầu năm 2023, trong đó con số doanh nghiệp rút lui trong 8 tháng đầu năm 2023 là 72.634 Doanh nghiệp, tăng 20,6% so với cùng kỳ năm 2022, gấp 10 lần so với lượng doanh nghiệp thành lập được Báo cáo đặc biệt lưu ý.

Theo các chuyên gia, thế giới trong giai đoạn từ nay tới năm 2030 được cho là ở thời kỳ BANI, được đặc trưng bởi Brittle (Mong manh, Dễ vỡ), Anxious (Bất an, Lo lắng), Non-Linear (Phi tuyến tính) và Incomprehensible (Khó hiểu). Thế giới BANI thừa hưởng mọi yếu tố của thế giới VUCA, nhưng với những đặc tính nghiêm trọng hơn và sâu rộng hơn. Các hệ thống có thể dễ dàng bị phá vỡ, sự không chắc chắn chiếm ưu thế và tính phức tạp không dễ hiểu. Thành công trong thế giới biến đổi này phụ thuộc vào khả năng điều hướng và thích nghi với những thách thức của một thực tế không thể đoán trước và phức tạp.

Doanh nghiệp phải tăng đề kháng để thoát khỏi bẫy tăng trưởng âm

Chia sẻ trong phiên hội ngộ chuyên gia trong Lễ công bố Báo cáo ngày 11/1, bà Dương Thanh Tâm - Phó Chủ tịch HĐQT Canifa cho biết, mỗi doanh nghiệp sẽ có một cách đón một cơn bão khác nhau, hiện Canifa đã lựa chọn đầu tư vào công nghệ và ĐMST để có thể vượt qua cơn bão hoàn hảo của kinh tế thế giới. Chủ nghĩa kinh nghiệm đã lạc hậu, và doanh nghiệp cần trải qua giai đoạn tái khởi động và nâng cao năng lực (Unskill - Reskill - Upskill) doanh nghiệp liên tục với công nghệ.

Nhận định về viễn cảnh cho doanh nghiệp trong năm 2024, ông Trần Bằng Việt, một trong các chuyên gia cố vấn của báo cáo năm nay cho rằng, có 6 điểm mà lãnh đạo doanh nghiệp có thể thay đổi cách tiếp cận của mình, để tăng cường sức đề kháng cho doanh nghiệp trong bối cảnh bất định hiện nay, đó là: (1) Không đợi bão tan, tình hình tốt mới đầu tư. Phải đầu tư ĐMST để tăng sức đề kháng cho doanh nghiệp; (2) Doanh nghiệp nên chuyển đổi tư duy trước chuyển đổi số; (3) Đảm bảo yếu tố “tích hợp” và “phù hợp” thì mới mong tạo ra giá trị, hiệu suất, và lợi thế cạnh tranh; (4) Sự thông hiểu trong doanh nghiệp giúp khởi tạo một chu kỳ: Thông hiểu - thông cảm sẽ đem lại các giải pháp hiệu quả thông suốt (giữa các cấp và chức năng trong tổ chức), giúp khách hàng tin tưởng và giúp cho nỗ lực kinh doanh của ta thông thoáng; (5) Muốn ra số (có doanh số) thì phải có số (dữ liệu hiểu biết khách hàng). Dữ liệu là dầu mỏ mới, và là nguyên liệu quan trọng giúp doanh nghiệp ĐMST thông minh dựa trên kết nối các giá trị dữ liệu đã có sẵn; (6) Sự thông hiểu, thấu suốt từ bên trong với nguồn dữ liệu thực sự về năng lực và nguồn lực nội bộ sẽ giúp doanh nghiệp đưa ra những giải pháp thông minh cho thị trường và người tiêu dùng, đáp ứng sự vận động của thế giới BANI.

Ông Phạm Quang Chiến, Phó Tổng Giám đốc Citek chia sẻ từ góc nhìn của một đơn vị cung cấp giải pháp công nghệ cho rằng, hiện nay, doanh nghiệp cần phải linh hoạt hơn trong việc ứng dụng các mô hình kinh doanh, cũng như lộ trình ứng dụng công nghệ. Doanh nghiệp Việt Nam cần biết cách tích hợp, linh hoạt hơn khi ứng dụng công nghệ. Công nghệ lõi sẽ là giải pháp giúp doanh nghiệp giải phóng khỏi các áp lục về việc ĐMST nhỏ lẻ, rời rạc giữa các quy chuẩn.

Để giúp nâng cao năng lực ĐMST của doanh nghiệp, năm nay báo cáo vẫn tiếp tục đưa ra các mô hình ĐMST trong doanh nghiệp điển hình, cách thức các doanh nghiệp tiêu biểu đang thực hiện hoạt động ĐMST mở - mở cửa các vấn đề, thách thức trong doanh nghiệp và sẵn sàng kết nối với giải pháp, tài sản trí tuệ từ bên ngoài phạm vi doanh nghiệp. Năm nay, báo cáo đưa vào hơn 10 đề bài từ các doanh nghiệp và tập đoàn lớn tại Việt Nam, nhằm tìm ra các giải pháp phù hợp từ thị trường giải pháp công nghệ, startup tại Việt Nam như: chuyển đổi số, thương mại điện tử, ESG…

Trong khuôn khổ Lễ công bố Báo cáo, ông David Kim - CEO The Invention Lab (Hàn Quốc), đã công bố một chương trình trong năm 2024 nhằm kết nối các nhà sáng lập tại Việt Nam và Hàn Quốc (Founder Meets Founder Program) dưới sự hợp tác giữa The Invention Lab và BambuUP, mở đường cho những doanh nghiệp “đa quốc tịch”, phát triển song song ở 2 thị trường đầy tiềm năng của châu Á. Ông cho biết: “Founder Meets Founder sẽ giống như một chương trình tăng tốc, kết nối các nhà lãnh đạo, nhà sáng lập, trí tuệ và công nghệ ở hai quốc gia Việt Nam - Hàn Quốc hiện cùng chung lý tưởng, mục tiêu. Những startup được hình thành và lớn lên thuộc khuôn khổ chương trình, nhờ quá trình tuyển chọn kỹ lưỡng sẽ có mức độ thấu hiểu văn hóa và khả năng tiếp cận thị trường cao hơn. Thông qua chương trình, chúng tôi nâng cao năng lực cho hệ sinh thái giải pháp đổi mới sáng tạo của 2 nước, để các doanh nghiệp và tập đoàn ở cả Hàn Quốc và Việt Nam có thể đổi mới sáng tạo nhanh hơn, với tỷ lệ thành công lớn hơn"./.