Từ khóa: doanh nghiệp khởi nghiệp, hỗ trợ khởi nghiệp, phát triển doanh nghiệp, quỹ đầu tư mạo hiểm, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo

Summary

In recent years, in Vietnam, the innovative startup ecosystem has been developing very strongly with thousands of successful startups. At the same time, the presence of many international investors in innovative startups in Vietnam has enriched the startup market development potential. The article summarizes policies and activities to promote innovation startups in Vietnam, the current status of innovation startup development, thereby proposing solutions to help the State, startups and stakeholders maximize the effectiveness of policies to support innovative startups.

Keywords: startup businesses, startup support, business development, venture capital funds, innovative startups

GIỚI THIỆU

Các DN khởi nghiệp đã và đang tạo ra những động lực mới cho nền kinh tế với những hướng đi mới, những cách làm sáng tạo. Theo Tổng cục Thống kê, năm 2022, cả nước có 148.500 DN đăng ký thành lập mới với tổng số vốn 1.590,9 nghìn tỷ đồng, tăng 27,1% về số DN, giảm 1,3% về vốn đăng ký so với năm 2021 (Tổng cục Thống kê, 2022). Nhận thức được tầm quan trọng của khởi nghiệp, Việt Nam đã áp dụng các chính sách khởi nghiệp và tiến hành hỗ trợ DN để thúc đẩy khởi nghiệp. Tuy nhiên, để tăng cường hiệu quả của việc triển khai các chính sách, cần có những giải pháp khắc phục hạn chế của các chương trình, đề án thúc đẩy khởi nghiệp đang triển khai. Đây là cơ sở để phát triển khởi nghiệp tại Việt Nam hiệu quả, phù hợp hơn.

CHÍNH SÁCH VÀ CÁC HOẠT ĐỘNG THÚC ĐẨY KHỞI NGHIỆP ĐMST TẠI VIỆT NAM

Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định, coi khoa học và công nghệ và ĐMST là 1 trong các đột phá chiến lược quan trọng nhất tiến tới phát triển nhanh, bền vững. Đồng thời yêu cầu: “Có thể chế, cơ chế, chính sách đặc thù, vượt trội, thúc đẩy ứng dụng, chuyển giao công nghệ; nâng cao năng lực nghiên cứu, làm chủ một số công nghệ mới, hình thành năng lực sản xuất mới có tính tự chủ và khả năng thích ứng, chống chịu của nền kinh tế; lấy doanh nghiệp làm trung tâm nghiên cứu phát triển, ứng dụng và chuyển giao công nghệ, ứng dụng công nghệ số. Phát triển hệ thống ĐMST quốc gia, hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo”.

Năm 2017, Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa do Quốc hội ban hành và Nghị định số 39/2018/NĐ-CP, ngày 11/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa. Đây là hành lang pháp lý quan trọng trong việc xây dựng các chính sách hỗ trợ cho DN, đặc biệt là các DN khởi nghiệp tại Việt Nam.

Để thúc đẩy DN ĐMST phát triển, nhiều đề án về hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST đã được Chính phủ ban hành, như: Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST quốc gia đến năm 2025” (ban hành theo Quyết định số 844/QĐ-TTg, ngày 18/5/2016 của Thủ tướng Chính phủ) đã quy định chi tiết về đối tượng hỗ trợ là các cá nhân, nhóm cá nhân có dự án khởi nghiệp và các DN, tổ chức cung cấp các dịch vụ, cơ sở vật chất… hoàn thiện thể chế, xây dựng đầy đủ các chính sách bổ trợ cho khởi nghiệp. Tiếp đến là Đề án “Hỗ trợ học sinh, sinh viên khởi nghiệp đến năm 2025” (ban hành theo Quyết định số 1665/QĐ-TTg, ngày 30/10/2017 của Thủ tướng Chính phủ).

Một số chính sách khác của Chính phủ cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển DN khởi nghiệp, như: Nghị định số 13/2019/NĐ-CP, ngày 01/02/2019 của Chính phủ về DN khoa học và công nghệ. Nghị định số 94/2020/NĐ-CP, ngày 21/8/2020 của Chính phủ quy định cơ chế, chính sách ưu đãi đối với Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia, đã xác định rõ DN khởi nghiệp sáng tạo là DN được thành lập theo quy định của pháp luật để thực hiện ý tưởng trên cơ sở khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có khả năng tăng trưởng nhanh. Hay Chỉ thị số 09/CT-TTg, ngày 18/02/2020 của Thủ tướng Chính phủ về tạo điều kiện cho DN khởi nghiệp sáng tạo; Quyết định số 897/QĐ-TTg, ngày 26/7/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình "Hỗ trợ Thanh niên khởi nghiệp" giai đoạn 2022-2030…

Bên cạnh đó, nhiều đơn vị và tổ chức hỗ trợ sự phát triển ĐMST trực thuộc Chính phủ Việt Nam được thành lập, điển hình như: Cục phát triển thị trường và DN Khoa học và Công nghệ (NATEC) thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ; Trung tâm Hỗ trợ Khởi nghiệp sáng tạo Quốc gia (NSSC) thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ; Trung tâm ĐMST Quốc gia (thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư)…

Với những chủ trương, chính sách nói trên, Chính phủ đã phối hợp cùng các bộ, ban, ngành triển khai nhiều hoạt động thúc đẩy khởi nghiệp ĐMST. Cụ thể là: thực hiện tuyên truyền, giáo dục cho các đối tượng có ý tưởng khởi nghiệp, đặc biệt là tầng lớp thanh niên bao gồm: đoàn viên thanh niên, sinh viên đại học và sau khi ra trường… nhận biết về vai trò, tầm quan trọng của khởi nghiệp, đổi mới, sáng tạo, tự tạo việc làm; các chương trình giáo dục khởi nghiệp của địa phương, quốc gia và thế giới; các chính sách hỗ trợ khởi nghiệp của Nhà nước; các vườn ươm, không gian khởi nghiệp, các quỹ hỗ trợ khởi nghiệp ở trong nước và nước ngoài thông qua các hoạt động giáo dục; các video clip, hình ảnh, ấn phẩm; qua tài liệu và các phương tiện truyền thông.

Ngoài ra, hoạt động của hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST đã lan tỏa vào các trường đại học mạnh mẽ, mạng lưới nghiên cứu các nguồn lực tri thức với gần 300 trường đại học, cao đẳng tham gia. Cùng với đó mạng lưới các nhà trí thức và chuyên gia của kiều bào ở hơn 20 quốc gia đã được liên kết, hợp tác. Các trường đại học, cao đẳng ngày càng nhận thức sâu sắc hơn về vai trò của khởi nghiệp ĐMST.

Cùng với sự trưởng thành của hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST, Ngày hội Khởi nghiệp ĐMST Quốc gia (TECHFEST VIETNAM) là sự kiện thường niên lớn nhất dành cho cộng đồng khởi nghiệp ĐMST tại Việt Nam, do Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành, cơ quan, tổ chức chính trị - xã hội. TECHFEST có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo ra một sự kiện mang tầm quốc tế để các DN khởi nghiệp có thể tiếp cận với khách hàng tiềm năng, các nhà đầu tư, các chuyên gia, tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp và các cơ quan truyền thông trong nước và quốc tế. Đây cũng là dịp để các bên chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm và liên kết các thành phần của hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST của Việt Nam từ Trung ương đến địa phương với hệ sinh thái khởi nghiệp trong khu vực. Tính từ năm 2015 đến nay, chương trình TECHFEST VIETNAM đã thu hút tổng cộng hơn 20.000 người tham dự, 2.600 DN khởi nghiệp và 1.000 lượt khách đầu tư trong nước và quốc tế[1].

Ngoài ra, với Vietnam Venture Summit, chương trình đã đóng vai trò là bệ phóng cho các startup thông qua các hoạt động ươm tạo và thúc đẩy, từ đó xây dựng một hệ sinh thái đổi mới hoàn chỉnh trên quy mô lớn để cho phép chuyển giao, phát triển và thương mại hóa công nghệ.

Hay Vietnam Innovation Summit - nơi triển lãm các giải pháp và sản phẩm sáng tạo là không gian để các startup chia sẻ về ý tưởng độc đáo của DN, đồng thời mở rộng kết nối với các chuyên gia hàng đầu, người có ảnh hưởng trong xã hội và các DN, tập đoàn lớn.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN HỆ SINH THÁI KHỞI NGHIỆP ĐMST VÀ DN KHỞI NGHIỆP Ở VIỆT NAM

Kết quả đạt được

Báo cáo Hệ sinh thái ĐMST mở Việt Nam năm 2022 của BambuUp cho thấy, hệ sinh thái khởi nghiệp Việt đang bước vào giai đoạn bùng nổ từ cuối năm 2019, đầu năm 2020 đến năm 2021. Điều này được thể hiện qua số lượng thương vụ cũng như số vốn được các nhà đầu tư, các quỹ đầu tư mạo hiểm trong và ngoài nước đổ vào các startup trong nước. Thị trường khởi nghiệp ĐMST Việt Nam cũng là nơi hoạt động của 208 quỹ đầu tư mạo hiểm, trong đó 40 quỹ đầu tư nội địa, như: VSVCapital, Mekong Capital, IDG Ventures Vietnam… Trong đó, kỷ lục là năm 2021 với tổng cộng 165 thương vụ và tổng vốn đầu tư lên đến 1,4 tỷ USD. Thống kê cũng chỉ ra rằng, mức đầu tư trung bình vào một startup Việt rơi vào khoảng 1,15 triệu USD với giai đoạn đầu (early-stage) và đạt giá trị 9,5 triệu USD ở giai đoạn trung và cuối (medium & late stage). Ngoài ra, lượng vốn đầu tư nước ngoài đổ vào startup công nghệ Việt Nam ngày càng nhiều giúp mở ra cơ hội, đồng thời đặt ra thách thức buộc bản thân startup phải hoạt động tốt hơn nhằm đáp ứng kỳ vọng tương xứng với số vốn bỏ ra của các nhà đầu tư.

Còn theo thống kê của Crunchbase (nền tảng tìm kiếm thông tin về kinh doanh và startup), năm 2022, Việt Nam có 110 thương vụ đầu tư mạo hiểm, có 71 thương vụ công bố với tổng giá trị là 727,5 triệu USD. Trong đó, TP. Hồ Chí Minh có 69 thương vụ, có 45 thương vụ công bố với tổng giá trị là 591 triệu USD (chiếm 80% số vốn của cả nước và 62% số thương vụ của cả nước) (S.Hải, 2023).

Nhờ hệ sinh thái khởi nghiệp phát triển mạnh mẽ, Việt Nam đang nổi lên là một trong những nền kinh tế năng động mới nổi và là trung tâm phát triển cho các DN khởi nghiệp ĐMST ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Theo thống kê của Trung tâm Hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo Quốc gia, hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam năm 2022 đã có những bước phát triển mới, thể hiện qua nhiều số liệu tích cực. Việt Nam hiện xếp thứ 54 trong hệ sinh thái khởi nghiệp toàn cầu. Ước tính cho thấy, cả nước hiện có khoảng 3.800 startup đang hoạt động (Thùy Chang, 2022). Các startup với những tên tuổi nổi bật, như: VNG, VNLife, Momo, Tiki, Topica Edtech…

Hiện nay, với 4 kỳ lân công nghệ (unicorn) (để chỉ các startup công nghệ được định giá trên 1 tỷ USD), trên bản đồ khu vực, Việt Nam đứng thứ 3, chỉ sau Singapore và Indonesia trên bản đồ khu vực về số lượng unicorn. Cụ thể 4 kỳ lân đó là: VNG phát triển kinh doanh game; VNPay được nhiều người biết đến với mạng lưới thanh toán bằng mã QR; MoMo - Công ty cung cấp các dịch vụ tài chính; Sky Mavis là công ty phát triển trò chơi đình đám Axie Infinity, tựa game NFT chạy trên nền tảng blockchain.

Một số khó khăn, thách thức

Bên cạnh các thế mạnh và thuận lợi, một số khó khăn, thách thức trong quá trình phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST đang đặt ra, đó là:

Thứ nhất, hiện nay Việt Nam còn thiếu những chính sách để phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo như quỹ tài trợ vốn, chính sách khuyến khích cá nhân đầu tư mạo hiểm vào các DN khởi nghiệp sáng tạo, khuyến khích các chương trình đào tạo ĐMST trong trường học. Điều này đặt ra thách thức cho các công ty khởi nghiệp trong việc đảm bảo nguồn vốn, thu hút và giữ chân nhân tài, cũng như tuân thủ các quy định phức tạp.

Bên cạnh đó, các chính sách còn dàn trải, chưa tập trung sâu vào từng ngành, nghề, lĩnh vực. Còn hạn chế trong việc xây dựng tổ chức ươm tạo, huấn luyện, tư vấn khởi nghiệp. Thiếu kết nối giữa các viện, trường đại học với ý tưởng khởi nghiệp. Ngoài ra, chính sách hỗ trợ thương mại hóa sản phẩm khởi nghiệp vẫn còn thiếu sót.

Thứ hai, thiếu các thương vụ thoái vốn lớn. Việt Nam cần có thêm những câu chuyện thành công về thoái vốn để tạo niềm tin cho các nhà đầu tư nước ngoài khi lựa chọn đầu tư vào các công ty Việt Nam. Đối với các nhà đầu tư muốn thoái vốn thông qua niêm yết cổ phần, Luật Chứng khoán sửa đổi năm 2019 quy định các công ty phải có lãi ít nhất 2 năm và không có lỗ lũy kế tại thời điểm niêm yết, điều này dẫn đến rào cản đáng kể cho hầu hết các công ty công nghệ tại Việt Nam.

Thứ ba, các DN khởi nghiệp gặp hạn chế về vốn, cơ sở vật chất, kỹ năng quản trị, điều hành DN, xúc tiến, quảng bá hay khả năng đáp ứng các thủ tục hành chính cần thiết. Đa phần là DN siêu nhỏ, nhỏ và vừa được khởi nghiệp theo phương thức truyền thống là tự lập. Việc ứng dụng khoa học công nghệ chưa cao nên sức cạnh tranh của các sản phẩm còn thấp. Mặt khác, DN do mới thành lập nên chưa thu hút được các nhà đầu tư hoặc quỹ đầu tư, chưa biết tìm nguồn hỗ trợ tài chính cho DN mình.

Thứ tư, hoạt động đào tạo, tập huấn cho nhân lực của các DN khởi nghiệp còn mang tính hình thức, thiếu thực tiễn. Các hoạt động đào tạo chưa được tổ chức thường xuyên và các kiến thức đào tạo thiếu tính ứng dụng cao. Bên cạnh đó, việc hỗ trợ đào tạo bao quát các kiến thức về kinh doanh, tài chính, bán hàng, marketing và quản lý nhân sự vẫn chưa phổ biến rộng rãi.

MỘT SỐ ĐỀ XUẤT

Nhằm thúc đẩy phát triển khởi nghiệp ĐMST ở nước ta hiện nay, theo tác giả, cần thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, chính sách cho khởi nghiệp ĐMST cần có lộ trình chiến lược kết hợp các giải pháp chính sách ngắn hạn và dài hạn, tập trung cho các startup có tiềm năng tăng trưởng ở một số lĩnh vực ưu tiên của nền kinh tế hoặc phát triển sản phẩm, dịch vụ mang thế mạnh riêng có của vùng, miền, quốc gia.

Nhằm hỗ trợ DN khởi nghiệp, cần thực hiện công khai hóa, minh bạch hóa các quy hoạch, kế hoạch, cơ chế, chính sách trên từng ngành, lĩnh vực cụ thể, nhất là những ngành, lĩnh vực, địa bàn mà Nhà nước khuyến khích phát triển và xuất khẩu để tạo ra thế chủ động và tự chịu trách nhiệm của các DN và nhà đầu tư. Rà soát, kiện toàn bộ máy pháp lý đủ năng lực, tạo uy tín cho chính quyền địa phương bằng việc nâng cao năng lực thực thi pháp lý, quản lý dân chủ, có khả năng hợp tác, hỗ trợ các DN, nhà đầu tư trong điều kiện mới.

Đồng thời, đơn giản hóa các quy định nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc đăng ký kinh doanh, gia nhập thị trường và các hoạt động của DN, nhất là các DN khởi nghiệp. Tạo điều kiện tiếp cận đất đai, mặt bằng sản xuất cho các DN, đặc biệt là tại các địa phương, thông qua việc hình thành các khu, cụm công nghiệp tập trung.

Bên cạnh đó, cần giúp cho các startup có thể kết nối và hợp tác với các tập đoàn đa quốc gia, khuyến khích các tập đoàn này tăng cường sử dụng sản phẩm của startup Việt, thay vì chỉ sử dụng sản phẩm ngoại.

Hai là, thúc đẩy khả năng tiếp cận vốn đầu tư của DN khởi nghiệp. Tăng cường tầm ảnh hưởng và hiệu quả hoạt động của quỹ phát triển DN và quỹ bảo lãnh tín dụng tại các địa phương. Tạo điều kiện thuận lợi triển khai các chương trình xúc tiến thương mại trọng điểm. Đổi mới, đơn giản hóa thủ tục vay vốn, bảo đảm an toàn vốn vay và phù hợp với quy định của pháp luật, thực hiện triển khai lãi suất hợp lý, khuyến khích đa dạng hóa các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng để tăng khả năng tiếp cận vốn của doanh nghiệp.

Ba là, bên cạnh việc đảm bảo các nguồn lực tài chính, hoạt động khởi nghiệp sáng tạo cần được hỗ trợ bởi hạ tầng kỹ thuật cứng và mềm thuận lợi. Theo đó, sở khoa học và công nghệ các tỉnh/thành phố triển khai các chương trình hỗ trợ các DN khởi nghiệp nghiên cứu đổi mới công nghệ, cải tiến, hoàn thiện, làm chủ công nghệ thông qua các hoạt động nghiên cứu, đào tạo, tư vấn, tìm kiếm, giải mã, chuyển giao công nghệ; xác lập, khai thác, quản lý, bảo vệ và phát triển tài sản trí tuệ của DN.

Bên cạnh đó, các vườn ươm DN, không gian hỗ trợ khởi nghiệp, trung tâm hỗ trợ kỹ thuật cần hỗ trợ: (i) Mặt bằng nhà xưởng cho các DN nhỏ và vừa tham gia ươm tạo tại các cơ sở ươm tạo, cơ sở kỹ thuật nhà nước; (ii) Hỗ trợ sử dụng máy móc, thiết bị cho các DN nhỏ và vừa gia ươm tạo tại các cơ sở ươm tạo, cơ sở kỹ thuật nhà nước; (iii) Triển khai các chương trình hỗ trợ đào tạo, hội thảo, hội nghị kết nối các DN nhỏ và vừa thuộc ngành, lĩnh vực hoạt động của các vườn ươm DN, không gian hỗ trợ khởi nghiệp, trung tâm hỗ trợ kỹ thuật.

Ngoài ra, nghiên cứu, thành lập thêm từ 2-3 vườn ươm DN hoặc không gian hỗ trợ khởi nghiệp cho các DN nhỏ và vừa trong giai đoạn 2021-2025. Các sở, ngành cần rà soát và xây dựng kinh phí nâng cấp các cơ sở ươm tạo, cơ sở hỗ trợ kỹ thuật nhà nước quản lý, nâng cao hoạt động ươm tạo cho các DN nhỏ và vừa.

Bốn là, phát triển nguồn nhân lực cho khởi nghiệp ĐMST. Khuyến khích huy động các nguồn tài chính bổ sung vào nguồn quỹ đào tạo tài năng, đào tạo các nhà quản lý, cho các nghiên cứu phát triển DN. Hoàn thiện các quy định pháp lý, các chính sách cho các DN, hình thành quỹ phát triển nguồn nhân lực, tiếp tục thực hiện có hiệu quả chương trình trợ giúp đào tạo nguồn nhân lực và đa dạng hóa các hoạt động hỗ trợ DN. Trong đó, Nhà nước cần hỗ trợ về kinh phí đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cho các DN.

Với vai trò đại diện cho các DN, các hiệp hội, các tổ chức xã hội nghề nghiệp cần đứng ra tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn cho các hội viên, hoặc tổ chức các hoạt động giao lưu truyền đạt kinh nghiệm giữa các hội viên với nhau. Tổ chức thăm quan, khảo sát thực tế theo chương trình các khóa học, quan tâm đến chất lượng, nội dung, đổi mới phương pháp đào tạo, bồi dưỡng phù hợp với nhu cầu thực tế của các DN, như: kỹ năng bán hàng, phong cách lãnh đạo, tin học ứng dụng, xây dựng chiến lược, kế hoạch sản xuất, kinh doanh, lập dự án vay vốn, tư vấn hành lang pháp lý và kiểm soát nội bộ, bồi dưỡng nghiệp vụ kế toán, kỹ thuật trong các ngành nghề sản xuất, kinh doanh./.

TS. Nguyễn Huy Oanh - Trường Đại học Trưng Vương

(Theo Tạp chí Kinh tế và Dự báo, số 26, tháng 9/2023)

Tài liệu tham khảo

1. BambuUp (2022), Báo cáo Hệ sinh thái ĐMST mở Việt Nam năm 2022.

2. S.Hải (2023), Thị trường nội địa đang rất cần doanh nghiệp công nghệ tham gia, truy cập từ https://hcmcpv.org.vn/tin-tuc/thi-truong-noi-dia-dang-rat-can-doanh-nghiep-cong-nghe-tham-gia-1491905721.

3. Thủ tướng Chính phủ (2016). Quyết định số 844/QĐ-TTg, ngày 18/5/2016 ban hành Đề án Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST quốc gia đến năm 2025.

4. Thùy Chang (2022), Khởi nghiệp Việt Nam và 3 cái tên tiệm cận ngưỡng kỳ lân đầy tiềm năng, truy cập từ https://ictvietnam.vn/khoi-nghiep-viet-nam-va-3-cai-ten-tiem-can-nguong-ky-lan-day-tiem-nang-20021.html.

5. Tổng cục Thống kê (2022), Báo cáo tình hình kinh tế - xã hội năm 2022.

[1] https://techfest.vn/ve-chung-toi/