Bước đầu thành công

Thông cáo của PCA nêu rõ: "Qua xem xét đơn kiện của Philippines, tòa án đã bác bỏ lập luận (của Trung Quốc) cho rằng vụ tranh chấp trên thực tế là về vấn đề chủ quyền đối với các hòn đảo ở Biển Đông, và vì vậy không thuộc quyền tài phán của PCA”.

PCA khẳng định vụ kiện phản ánh "tranh chấp giữa hai nước liên quan tới việc diễn giải và áp dụng Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982" và vấn đề này thuộc thẩm quyền của PCA.

PCA cho rằng việc Trung Quốc không tham gia quá trình tố tụng không ảnh hưởng đến quyền xét xử của tòa, đồng thời quyết định đơn phương khởi kiện của Philippines không vi phạm thủ tục giải quyết tranh chấp theo UNCLOS.

Trước đó, Philippines đã đệ đơn kiện Trung Quốc lên PCA từ tháng 1/2013, cho rằng yêu sách chủ quyền của Trung Quốc tại Biển Đông không phù hợp với UNCLOS và yêu sách “đường lưỡi bò” không có giá trị. Philippines đã đệ trình 15 luận điểm trong thủ tục tố tụng. Trên trang Sáng kiến Minh bạch Hàng hải châu Á của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), chuyên gia Jay Batongbacal đã tóm tắt lại 4 vấn đề chính mà Phillipines đặt ra trong vụ kiện.

Điểm đầu tiên là về yêu sách "đường 9 đoạn" hay còn gọi là "đường lưỡi bò" mà Bắc Kinh tự đặt ra ở Biển Đông. Manila cho rằng "đường 9 đoạn" là một yêu sách quá đáng và không đúng với quyền lợi của các quốc gia, theo UNCLOS. Trung Quốc đã rất mập mờ về phạm vi của "đường 9 đoạn" mà họ đặt ra. Tuy nhiên, một khi tòa án quyết định về vấn đề này, sự mập mờ đó sẽ bị hạn chế.

Thứ hai, Philippines cho rằng việc Trung Quốc chiếm đóng nhiều thực thể tại quần đảo Trường Sa là bất hợp pháp. Manila đưa ra lập luận này vì cho rằng Trung Quốc có "những yêu sách về sở hữu hoặc chủ quyền không chính đáng đối với các khu vực hoàn toàn ngập nước, hoặc quyền lịch sử không chính đáng với tài nguyên thiên nhiên, bao gồm cả quyền kiểm soát hàng hải".

Thứ ba, tòa sẽ đánh giá lập luận của Manila rằng Trung Quốc đang khai thác trái phép tài nguyên thiên nhiên trong khu vực thuộc vùng đặc quyền kinh tế của Philippines, theo UNCLOS.

Thứ tư, Manila tuyên bố rằng Bắc Kinh đã can thiệp vào khả năng tự do di chuyển của Manila trong chính vùng đặc quyền kinh tế của Philippines.

Tòa án có thể đồng ý hay bác bỏ từng luận điểm riêng biệt của Philippines. Trên thực tế, PCA hiện chỉ khẳng định họ có thẩm quyền xem xét 7 trong số 15 luận điểm mà Phillipines đưa ra. Tòa đã yêu cầu Manila làm rõ một luận điểm và sẽ xem xét 7 vấn đề còn lại "trong giai đoạn đánh giá tính hợp lý" của các lập luận.

7 luận điểm tòa đã tuyên bố có thẩm quyền xem xét là: (i) Bãi cạn Scarborough không tạo ra vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. (ii) Đá Vành Khăn, bãi Cỏ Mây và đá Subi là bãi cạn nửa chìm nửa nổi không tạo ra lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa, và không phải là thực thể có thể bị chiếm đoạt làm của riêng bằng cách chiếm đóng. (iii) Đá Gaven và đá Ken Nan là bãi cạn nửa chìm nửa nổi không tạo ra lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. Tuy nhiên, đường đánh dấu mực nước khi triều hạ của nó có thể được sử dụng để xác định phạm vi lãnh hải của đảo Nam Yết và đảo Sinh Tồn. (iv) Đá Gạc Ma, Châu Viên và Chữ Thập không tạo ra vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. (v) Trung Quốc đã có hành vi bất hợp pháp khi ngăn chặn ngư dân Philippines kiếm sống, bằng cách can thiệp vào các hoạt động đánh bắt cá truyền thống tại bãi cạn Scarborough. (vi) Trung Quốc đã vi phạm nghĩa vụ của mình theo Công ước bảo vệ và bảo tồn môi trường biển tại bãi cạn Scarborough và bãi Cỏ Mây. (vii) Trung Quốc đã vi phạm nghĩa vụ của mình theo Công ước bằng cách vận hành các tàu thực thi pháp luật của nước này một cách nguy hiểm, gây ra nguy cơ va chạm lớn với tàu Philippines di chuyển trong vùng lân cận bãi cạn Scarborough.

Hiện PCA chưa đưa ra thời gian cụ thể cho các cuộc điều trần mới nhưng cho biết phiên tòa sẽ bị được tiến hành kín.

Dư luận quốc tế hoan nghênh

Ngay sau khi PCA ra phán quyết khẳng định có đủ thẩm quyền xét xử vụ Philippines kiện Trung Quốc liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông, phía Mỹ đã hoan nghênh quyết định này.

Theo Reuters, một quan chức giấu tên của Mỹ cho biết: "Quyết định của PCA cho thấy luật pháp quốc tế có thể can thiệp những bất đồng trên Biển Đông. Nó cũng cho thấy những tuyên bố về chủ quyền không hợp lý sẽ bị phản đối và được pháp luật bảo vệ. Xét xử những vấn đề như vậy theo luật pháp và thông lệ quốc tế là cách bền vững để ít nhất là kiểm soát xung đột về lãnh thổ nếu chưa thể giải quyết tranh chấp”.

Chủ tịch Ủy ban Quân vụ Thượng viện Mỹ, ông John McCain thì cho rằng quyết định của PCA là bước đi quan trọng để duy trì luật pháp quốc tế, nhằm chống lại những tuyên bố chủ quyền phi lý của Trung Quốc trên Biển Đông.

Theo ông McCain, Mỹ nên tiếp tục hỗ trợ các nước đối tác và đồng minh như Philippines trong bối cảnh Trung Quốc quyết liệt với những tuyên bố chủ quyền phi lý của mình. Đồng thời, Chủ tịch Ủy ban Quân vụ Thượng viện Mỹ cho rằng Mỹ nên tiếp tục hoạt động tuần tra vì tự do hàng hải trên Biển Đông như lần điều tàu khu trục USS Lassen vừa qua.

Trong buổi họp báo hôm 29/10, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ John Kirby cũng nhận định, theo những điều khoản của UNCLOS, phán quyết của PCA sẽ mang tính ràng buộc đối với cả Trung Quốc và Philippines.

Trong khi đó, bà Bonnie Glaser, chuyên gia về Biển Đông của Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) tại Washington, khẳng định phán quyết của PCA là một đòn giáng mạnh vào Trung Quốc, tòa đã bác bỏ luận điệu của Trung Quốc về việc Philippines chưa thương lượng với Trung Quốc để giải quyết vấn đề./.